Zes jaar kostte het Bianca Stigter haar vuistdikke boekwerk Atlas van een Bezette Stad te realiseren. Een update van haar eerdere werk De Bezette Stad uit 2005 was mogelijk vanwege de vele boeken die intussen waren verschenen. Daarnaast waren bestaande bronnen nu digitaal beschikbaar en daardoor toegankelijker. ‘Vooral de politierapporten met gortdroge verslagen van menselijke drama’s waren ontluisterend.’ De atlas neemt ons aan de hand bij een hartverscheurende tocht door de straten van Amsterdam in de periode 1940-1945.
Hester Aalberts | Portretfoto André Bakker
We spreken Bianca Stigter daags na de boekpresentatie in het Gerrit van der Veen College, voormalig hoofdkwartier van de Duitse Sicherheitsdienst. Ze vertelde over de duizenden uren archiefonderzoek die aan de basis liggen van de publicatie.
Wat dreef haar jaren door te brengen in stadsarchieven? ‘Ik denk het feit dat het hier gebeurd is. In Amsterdam, in mijn stad, waar ik mijn jeugd heb doorgebracht. Die nabijheid raakt me.’
80 procent Transvaalbuurt Joods
Het eerste deel van Atlas van een Bezette Stad geeft de geschiedenis weer van Amsterdam in oorlogstijd. Deel twee van het boek zoomt in op stadsdelen en -wijken, tot straat- en zelfs huisniveau.
Wat is haar het meeste bij gebleven van Oost? ‘De geschiedenis van dit stadsdeel is behoorlijk goed gedocumenteerd door onder meer de website Het geheugen van Oost. Daar heb ik veel aan gehad. Daarnaast uiteraard dat er zo ontzettend veel Joodse gezinnen woonden. Als je bijvoorbeeld naar de beruchte stippenkaart kijkt zie je dat meer dan 80 procent van de Transvaalbuurt Joods was.
Wandelend door de atlas wordt onder meer duidelijk dat er in Oost een kringhuis van de NSB was, op Hogeweg 58. Het hoofdkwartier van de Ordnungspolizei zetelde in het Tropenmuseum, toen het Koloniaal Instituut. ‘Saillant detail is dat op de zolder van datzelfde gebouw onderduikers zaten.’
Zelfmoord door gasverstikking
De atlas bevat honderden verhalen die behoren bij specifieke adressen. De meeste van die verhalen lopen niet goed af. Stigter: ‘Wat me tijden heeft achtervolgd is het drama dat zich voltrok op de Swammerdamstraat, ijskoud en ambtelijk beschreven in een politierapport:
SWAMMERDAMSTRAAT 73 II Op 29 oktober 1942 pleegden Jeannet Van Gelderen-Mozes, kostuumnaaister, en haar dochter Maria Mozes zelfmoord door gasverstikking. ‘In genoemde woning zijn door ons geen zaken van waarde gevonden,’ meldde Bureau Joodse Zaken.
‘Geen zaken van waarde! En die moeder en haar dochter dan?’
Baby van tien maanden op transport
We bespreken het schrijnende geval van de tien maanden oude baby Charles Viskoop, die zat ondergedoken bij Adrie Bijmoer op Camperstraat 38-III. Door verraad belandde de kleine Charles bij Bureau Joodse Zaken en moest alsnog op transport naar Westerbork. Op 28 januari 1944 stierf hij in de buurt van Auschwitz.
Greetje Papegaaij-van der Meer uit de Schalk Burgerstraat komt zelf aan het woord: ‘Het Politie Bataljon Amsterdam bracht thuis opgehaalde Joden van dit plein met vrachtwagens naar de Hollandsche Schouwburg. Op een dag was het onze beurt. Mijn moeder was in verwachting van mijn broertje. Ze was hoogzwanger. We zaten al in de overvalwagens toen we de Duitse officieren met elkaar zagen overleggen. Ze waren bang dat mijn moeder zou gaan bevallen in de wagen en dat er ellende van zou komen. Toen zijn we er alle drie uitgegooid.’
Puzzelstukjes vallen samen
Stigter: ‘Door onder meer het Joods Digitaal Monument vond ik soms meerdere stukjes van dezelfde verhalen. Zo viel me bijvoorbeeld op dat de moeder van het drama op de Swammerdamstraat een andere achternaam had dan haar dochter. Uit de nieuwe informatie maakte ik op dat ze al eerder getrouwd was geweest. Verhalen werden meer ingevuld. Ook de geschiedenis van Charles Viskoop kreeg ik beter in kaart.
Basale journalistieke nieuwsgierigheid
Heeft Stigter na al die jaren research nog geloof in de goedheid van de mens? ‘Ik vind het aanmatigend een oordeel over de mensheid te vellen. Maar als ik iets heb geleerd is dat extreme omstandigheden zowel het beste als het slechtste in de mens naar boven halen. Tegenover al dat kwaad staan ook veel geweldige mensen. Neem bijvoorbeeld verzetsstrijders als Jan Hemelrijk en Bob van Amerongen. Dat waren helden, vertegenwoordigers van het goede in de mens.’ Lees artikel in De Groene Amsterdammer
Na even denken vervolgt ze: ‘Je vroeg me eerder wat me ertoe zette jarenlang bezig te zijn met deze materie. Mijn eerste drijfveer was pure nieuwsgierigheid, basale journalistieke nieuwsgierigheid. Ik begon aan dit project omdat ik er meer van wilde begrijpen. Ik kan je vertellen dat me dat niet is gelukt. Sterker nog: hoe meer ik te weten ben gekomen, hoe minder ik ervan begrijp: Hoe heeft dit in godsnaam kunnen gebeuren?’
Meer over Atlas van een bezette stad
Je vraagt je toch af hoe dit zo heeft kunnen gebeuren. Ik begrijp de gedrevenheid van Bianca Stigter heel goed. Goed verhaal!
Dank je wel. Groot respect voor de schrijfster: het is een prachtig boekwerk.
Ik ben zeer geïnteresseerd in de geschiedenis van de 2e wereldoorlog. Over mijn tante Roos, die bij Hollandia Kattenburg werkte en getuige was van het wegvoeren van de Joodse werknemers, schreef ik een verhaal, dat in Het Geheugen van Oost is opgenomen. Deze deportatie werd ook beschreven in de Atlas van een Bezette Stad. Op maandag 11 november herdenken wij deze gebeurtenis bij het monument op de plaats waar de Textielfabriek stond. Een beladen plek. Er staat nu een school, de IJpleinschool, en de kinderen daarvan zijn zeer nauw betrokken bij de jaarlijkse herdenking. Het is ongelofelijk knap zoals de schrijfster dit atlas heeft samengesteld.
Goed geschreven artikel over een beschamend onderwerp.
Mooi dat dit boek is geschreven. In het huis waar ik geboren ben in september 1945, woonde ook een Joods gezin. Mijn moeder, Corry van der Hulst, schreef er een onroerend gedicht over. Later ben ik er achter gekomen wie het waren: Salomon Polak 29 jaar oud, Gretha Polak-Werkheim, en hun twee kinderen Rachel, 6 jaar oud en Jacob 9 jaar oud. Later ontdekte ook ik dat op vrijwel het hele Afrikanerplein Joodse mensen woonden, allemaal zo blij met hun nieuwe huisje… De Transvaalbuurt werd de begraafplaats van zoveel jonge mensen… In verdriet en eerbied gedenken wij jullie…
We zullen nooit begrijpen waarom dit is gebeurd . Het lezen van een boek uit die periode geeft mij al een zeer onaangenaam gevoel (zeer zachtjes uitgedrukt ) Maar er kan nooit teveel over worden geschreven . Dankjewel Bianca Stigter , dat je in het verleden bent gedoken en dit boek hebt geschreven . Ga het boek zeker lezen .