De sluiting van de Bijlmerbajes, ooit het toonbeeld van een moderne gevangenis, was groot nieuws. De komende anderhalf jaar worden de torens bestemd tot asielzoekerscentrum. Daarna gaan de gebouwen vermoedelijk tegen de vlakte en zal een volgend stuk Overamstel worden ontwikkeld. Het Bajesdorp, een krakersidylle in de voormalige cipierswoningen, vecht voor zijn voortbestaan.
Door Arie van Tol | Beeld Hans Heitgeert
Vanuit de trein of metro zijn de zes betonnen torens van de Bijlmerbajes niet te missen. In dit gebied gaat de komende jaren veel veranderen. Noordelijk van de bajesgebouwen ligt sinds enige tijd een zandvlakte: op deze zogeheten Kop Weespertrekvaart zal de komende maanden nieuwbouw verrijzen. Alweer tien jaar staan naast de gevangenis duizend tijdelijke containerwoningen voor jongeren. Aan de oostzijde van de Wenkebachweg zitten vele bedrijfjes en sociale ondernemingen. Zuidelijk van de torens ligt het zogeheten Bajesdorp verscholen – deze twintig cipierswoningen, voor de helft gekraakt, vormen volgens de eigen website van het dorp een ‘groene, vrijzinnige oase’.
Kop Weespertrekvaart
Amstelkwartier is westelijk van het spoor al flink ontwikkeld. Oostelijk van het spoor is de Kop Weespertrekvaart het eerste gebied waar nieuwbouw komt. Aan de vaart komen 23 grondgebonden zelfbouwkavels met tuinen en haventjes. Inspiratie voor dit project voor welgestelden komt uit het verleden: ‘De buitenplaats is een eigentijdse interpretatie van de 18e-eeuwse buitenplaatsen Solitudo en Lindehoeven die op deze plek hebben gelegen.’
De overige 300 wooneenheden komen in twee stadsblokken aan het spoor. Eén ervan is een gesloten blok om een binnentuin, acht lagen hoog aan de spoorzijde en vier à zes lagen hoog aan de buitenplaatszijde. Het hoogteaccent ontbreekt ook in dit deelgebied van Overamstel niet: het noordelijke blok aan het spoor wordt 60 à 70 meter hoog.
Zo worden eigentijdse nieuwe contrasten gerealiseerd: weids en lommerrijk is de woonomgeving van de rijken, robuust en stedelijk die van de ‘gemiddelde Amsterdammer’. De norm van 30 procent sociale huur is overigens opgenomen in de plannen. Hoe dan ook: niets in het gebied doet nog denken aan het voormalige onderkomen van de Hells Angels.
Bijlmerbajes
Per 1 juni zijn de laatste gevangenen verhuisd van de Penitentiaire Inrichting Over-Amstel, zoals de Bijlmerbajes officieel heet, naar het nieuwe complex in Zaandam. De cellen in de zes torens worden de komende maanden geschikt gemaakt voor bewoning door asielzoekers. Volgens planning zullen er dan vanaf augustus tot 1 januari 2018 maximaal duizend asielzoekers gehuisvest worden.
De gebouwen langer bestemmen voor vluchtelingen lijkt bij het rijk of de gemeente Amsterdam nooit een serieuze optie te zijn geweest. In ieder geval is het dat nu niet meer. Sloop & nieuwbouw lijkt het scenario, al wordt een ingrijpende verbouwing van het complex niet uitgesloten. Omvorming van het bajesgebied tot een integraal deel van Overamstel, met ook hier vooral een woonbestemming, staat voorop.
De verkoopprocedure is inmiddels gaande: marktpartijen kunnen hun plannen indienen. In een voorlopige Nota van Uitgangspunten (concept februari 2016) wordt door de gemeente enige richting gegeven aan de mogelijke ontwikkelingen van het gebied.
Erfgoedwaarde
De gekozen thema’s zijn zoals gebruikelijk in stedenbouwkundige plannen abstract en multi-interpretabel. Een ontwikkelaar moet ten eerste zorgen voor een stedelijk en dynamisch programma. Ten tweede hoopt de gemeente op een creatieve interpretatie van de erfgoedwaarde. Belangrijk is ook een eigen identiteit binnen Overamstel. Ten vierde is een plan gewenst dat een duurzame buurt realiseert. En ten slotte vraagt de gemeente van een potentiële marktpartij een robuuste ontwikkelstrategie.
Er is ook een concreter verhaal. Van het beschikbare bruto vloeroppervlak (135.000 m²) is maximaal 108.000 m² bestemd voor wonen. Eenderde daarvan zal sociale huur zijn, tweederde vrije sector. Minimaal 27.000 m² is bestemd voor voorzieningen & werken. Een middelbare school wordt nadrukkelijk genoemd bij die voorzieningen.
Via een tunnel zal de Amstelstroomlaan onder de Spaklerweg worden doorgetrokken, zodat Amstelkwartier verbonden raakt met Overamstel. Die laan zal voor fietsers en voetgangers nog een vervolg krijgen via een brug over de Weespertrekvaart naar de Kruislaan. Overigens blijft de Wenkebachweg de beoogde hoofdontsluiting van het gebied.
Bajesdorp
Zuidelijk van de torens liggen verborgen in het groen twintig cipierswoningen. Negen huizen zijn gekraakt, vier zijn er verhuurd aan cipiers, één huis is in gebruik van de Bijlmerbajes en de andere zes zijn ‘antikraak’ bewoond.
In 2003 vestigden zich de eerste creatievelingen en activisten in Bajesdorp. Na langdurige leegstand werden woningen gekraakt die anders voorgoed leeg waren gebleven. Al snel werd het dorp meer dan een groep bewoners. Zelf noemen ze Bajesdorp een plek die is uitgegroeid van een verwaarloosde woonwijk tot een gerenommeerde culturele vrijplaats.
Er is een buurtmoestuin: de Bajestuin. In het buurtcentrum De Muiterij is regelmatig iets te doen. Er zijn een composiet-, een hout- en een staalwerkplaats. Vrij sporten kan bij de S.C. Balreep. En natuurlijk is er het jaarlijkse festival.
Met de naderende grootstedelijke plannen lijkt het dorp geen lang leven meer beschoren. De bewoners zelf denken daar anders over: zij willen vanuit de woningcoöperatie Bajesdorp alle cipierswoningen kopen. Met handtekeningen van sympathisanten willen zij hun kansen op succes vergroten: kijk op www.bajesdorp.nl.
Studenten en ondernemers
Direct aan de Wenkebachweg liggen aan de ene kant containerwoningen en aan de andere kant bedrijfspanden. In de duizend zeecontainers zijn voornamelijk studenten gehuisvest. Daarnaast biedt Cordaan er begeleid wonen aan 24 jongeren met psychosociale problematiek. Het containercomplex, met de naam Wenckehof, zal tot zeker 2018 blijven bestaan. Ongetwijfeld zal op de langere duur ook dit grondgebied een nieuwe bestemming krijgen, in het verlengde van de Kop Weespertrekvaart en het Bijlmerbajesgebied.
Een breed scala aan bedrijfjes is gevestigd tegenover de studentenwoningen. Verkeersrijschool Nelen valt er op met de brommers/scooters die voor hun deur geparkeerd staan. De Victory Outreach Amsterdam heeft er als religieuze ‘onderneming’ haar ontmoetingscentrum tussen de aardse zaken. Om deze selectie maar helemaal een subjectieve draai te geven: mooiste plek aan de Wenkebachweg is het Ei-complex. Daar krijgen mensen met een psychiatrische achtergrond muziekles, of ze kunnen in een band oefenen en spelen, of ze kunnen zingen in een koor. Of het Ei-complex en de andere bedrijfjes oostelijk van de Wenkebachweg ook een ongewisse toekomst tegemoet gaan, is vooralsnog onduidelijk.
