Met Recept voor maatschappelijke verandering wil Wijnand Duyvendak bouwstenen van politieke actie aanreiken. ‘Protest is broodnodig voor de toekomst van ons klimaat, het aanpakken van de ongelijkheid en het beschermen van grondwet en rechtsstaat.’

Arie van Tol | Foto Frank Schoevaart

Park Frankendael zou verdwijnen en plaatsmaken voor woningbouw. Sportpark Middenmeer zou deels bebouwd gaan worden. De Wibautstraat zou breder en drukker zijn geworden. In de Dapperbuurt, de Oosterparkbuurt en de Transvaalbuurt zou de sloophamer op veel grotere schaal zijn gebruikt. In al deze gevallen waren acties van bewoners nodig om het gemeentelijk beleid te veranderen.

Wijnand Duyvendak vertelt over de strijd voor ‘bouwen voor de buurt’ in de Indische Buurt in de jaren 80 en de overwinning op speculant Gerard Bakker. In zijn boek geeft hij vooral veel voorbeelden van politieke actie op landelijk niveau: actie tegen de groei van Schiphol, de woonstrijd, actie tegen de klimaatverandering. Successen zijn daarbij vaak minder concreet dan bij genoemde lokale items. ‘Ja, bij de grote landelijke thema’s gaat er vaak veel tijd overheen eer er aanwijsbare resultaten worden behaald. Lange adem is onontbeerlijk.’

‘Activisme is actief burgerschap’

Activist en politicus was en is Wijnand Duyvendak, bovendien al jarenlang bewoner van stadsdeel Oost. Sinds kort werkt hij weer bij Milieudefensie, waar hij ook in de jaren 90 werkzaam was. Voor GroenLinks was hij in de jaren nul lid van de Tweede Kamer, tussen 2013 en 2022 leidde hij de verkiezingscampagnes van die partij. Zijn activisme in de jaren 80 (onder andere de kraakbeweging), door hemzelf aangehaald in zijn boek Klimaatactivist in de politiek, leidde in 2008 tot discussies, een Telegraafhetze en zijn aftreden als kamerlid.

Hoe verhouden activisme en democratie zich tot elkaar? Is politieke actie niet per definitie ondemocratisch, want gevoerd door een minderheid? Duyvendak: ‘Politieke actie moet zich altijd richten op beïnvloeding van de democratische besluitvorming. Activisme is actief burgerschap. Actievoerders kan je ook beschouwen als de tegenpool van de enorme hoeveelheid lobbyisten van grote bedrijven. Deze hebben vaak een veel directere ingang naar bestuurders en politici.’

Ik wijs hem op een artikel dat de dag ervoor verscheen in Het Parool: de vraag werd gesteld of de blokkade van cruiseschepen door Extinction Rebellion al dan niet gewelddadig was. Duyvendak: ‘Wat mij betreft moeten acties altijd geweldloos zijn. Een menselijke blokkade is een vorm van burgerlijke ongehoorzaamheid. Ja, het is wel een wetsovertreding, maar zeker geen geweld.’

‘Een wetsovertreding is overigens wat een organisatie als Milieudefensie doet verschillen van Extincion Rebellion,’ legt Duyvendak uit. Milieudefensie voert z’n acties binnen de wet. Op verschillende manieren proberen we dezelfde doelen te bereiken. Natuurlijk zijn er wel contacten, maar we werken ieder zelfstandig.

‘Milieudefensie heeft als speerpunten klimaatverandering en klimaatrechtvaardigheid. We voeren een grote campagne tegen dertig grote vervuilers zoals Shell, Tata, ING, etc. Zij moeten zich eindelijk ook aan de klimaatafspraken gaan houden. Rechtszaken zijn hierbij minstens zo’n belangrijk actiemiddel als demonstraties.’

Het verzet tegen de groei van Schiphol kent inmiddels een lange historie, met een grote diversiteit aan grote en kleine acties. In 1994 realiseerden actievoerders het Bulderbos om de aanleg van de vijfde baan tegen te houden. Veel acties en procedures volgden. Als ik wat sceptisch doe over het uiteindelijke resultaat betoogt Duyvendak: ‘Je inzetten voor grote maatschappelijke verandering vraagt een lange adem en strijd. We zijn er nog niet, maar ik zie een enorme kentering. In de jaren negentig was de er brede steun voor groei van Schiphol. Dat is helemaal veranderd. De meerderheid van de Nederlanders steunt deze niet meer. En zelfs de regering en Schiphol zelf komen met krimpplannen. Ook de rechter heeft uitgesproken dat de belangen van bewoners en milieu zwaarder moeten wegen. De gemeente Amsterdam, groot aandeelhouder van Schiphol, is eindelijk tegen groei. Dit is allemaal het resultaat van vele acties en campagnes, vooral van de bewoners uit de regio. Ik ben ervan overtuigd dat het nu nog een kwestie van tijd is of de luchthaven gaat daadwerkelijk krimpen.’

En ook op andere fronten is Duyvendak realistisch, maar hoopvol. ‘Het gaat veel te langzaam, maar eindelijk begint de CO2-uitstoot af te nemen. De strijd tegen klimaatverandering is niet meer iets van een relatief kleine groep milieumensen, maar inmiddels heel breed verankerd. Ik zie ook op sociaal en economisch terrein een kentering. Eindelijk wordt het minimumloon weer verhoogd, in plaats van verlaagd. De grip van speculanten en huisjesmelker op de volkshuisvesting wordt eindelijk wat verkleind, nadat ze jarenlang vrij spel hebben gehad.’

Bij de conclusies op het eind van zijn boek schrijft Duyvendak: het neoliberalisme loopt op zijn laatste benen. Als ik zeg dat te betwijfelen, schetst hij enkele ontwikkelingen: ‘Je kan het weer over kapitaal en kapitalisme hebben, de markt is niet langer heilig. Kritiek op grote bedrijven leeft breed.’ Als ik daarop reageer met de opmerking dat evengoed de macht van kapitaal en grote ondernemingen feitelijk onverminderd groot blijft, antwoordt Duyvendak: ‘Het gaat om grote belangen en de uitkomst is inderdaad ongewis. Het vraagt nog veel politieke actie. Maar dat er een kentering plaatsvindt in het publieke debat is onmiskenbaar. Zoals ik in mijn boek schrijf, is een omslag in het publieke debat een voorwaarde voor daadwerkelijke verandering.’

‘Lange adem is onontbeerlijk’

Met name de blokkadeacties op de A12 in Den Haag van Extinction Rebellion hebben een tijd lang voor actienieuws gezorgd. Daarvoor waren het de boeren en hun tractoren die het actiebeeld beheersten – politieke actie kan ook uit een andere dan linkse hoek komen.

De wooncrisis heeft alweer enige tijd geleden geleid tot enkele grote woonprotesten. Hoe komt het volgens jou dat die protesten geen vervolg kregen tot nog toe? Duyvendak: ‘Ik denk dat dat vooral te maken heeft met het ontbreken van een krachtige organisatie, die ook verankerd is in lokale groepen. Het woonprotest was een initiatief van enkele bevlogen individuele activisten. Ook tot hun eigen verbazing werd het protest een heel groot succes, met veel deelnemers, van jong tot oud. Maar de protesten hebben wel een enorme impact gehad. Kijk als voorbeeld naar het CDA, die partij die in de jaren negentig rode loper uitlegde voor ‘de woningmarkt’. Ze spreken ze nu weer over ‘volkshuisvesting’. En de eerste maatregelen ten gunste van de huurders zijn door oud-minister De Jonge genomen.’

Duyvendak: ‘Recept voor maatschappelijke verandering gaat over hoe je met politieke actie invloed uit kunt oefenen. Je doet dit in een enorm krachtenveld. Ook anderen proberen invloed uit te oefenen, en daarnaast heb je te maken met technologische ontwikkelingen, met geopolitiek. Steeds is het de kunst dat te doen waarmee je impact kunt hebben.’

Dat politieke actie voor bepaalde maatschappelijke veranderingen onontbeerlijk en broodnodig is staat buiten kijf. Voor wie daartoe een initiatief wil nemen of zich wil aansluiten bij een actiegroep kan in Recept voor maatschappelijke verandering – verkrijgbaar bij de betere boekhandels – lezen hoe je de kans op succes kunt vergroten. Duyvendak: ‘Maar direct tot actie overgaan kan natuurlijk ook!’