‘We zijn bezig met zes nieuwe afleveringen.’ Jeroen Smit is een van de makers van het leerzame en onderhoudende televisieprogramma Wat houdt ons tegen? Duurzaamheid is het centrale thema. In de achttien uitzendingen die te zien zijn geweest kwamen de zeer diverse aspecten van dat onderwerp aan bod.
Arie van Tol | Foto Frank Schoevaart
We zitten in het nieuwe koffietentje op de hoek van de Linnaeusstraat / Transvaalkade en kijken uit op de Watergraafsmeer aan de overzijde van de Ringvaart. Aan de andere kant van het raam passeren voetgangers en fietsers. We maken kennis met elkaar middels uitwisselingen over de actualiteit rond fatbikes, de vermeende asielcrisis en onze kinderen. Zijn kinderen zijn in feite de belangrijkste motivatie om zich intensief met het klimaat en duurzaamheid bezig te houden.
Buurtbewoner Jeroen Smit is bedrijfskundige en onderzoeksjournalist. Met het drietal boekwerken Het Drama Ahold, De Prooi (over ABN Amro) en Het grote gevecht (over Unilever en met name Paul Polman) vestigde hij zijn naam. Velerlei functies en activiteiten hebben hun (voorlopige) apotheose gekregen in de televisieserie Wat houdt ons tegen?
Groei versus klimaat
In zijn boek Het grote gevecht, verschenen in 2019, schetst Smit haarscherp het thema dat hem sindsdien met name bezighoudt: hoe beperken we de verdere opwarming van de aarde die nog veel desastreuzere gevolgen zal hebben dan nu al. Hij volgt de grote ambities van CEO Paul Polman: ‘Multinationals als Unilever spelen een hoofdrol in het uitbannen van armoede en het aanpakken van het klimaatprobleem.’ Het gevecht wordt verloren, Unilever blijft de groeigedachte in al haar facetten koesteren. En ook bij andere multinationals is de bekommernis om het klimaat niet bijster groot.
Smit: ‘Ik ben nu, vijf jaar later, helaas sceptischer geworden. Het denken in termen van groei – groei van winst, groei van productie, groei van inkomen / bonus, groei van marktaandeel, groei van aandelenwaarde – heerst in het bedrijfsleven, en heerst aan de economische faculteiten. En bovendien, naast leiders in ondernemingen maken ook consumenten, werknemers en beleggers nog altijd die grote draai niet. Ook zij willen niet inleveren, niet met minder genoegen nemen.’
En toch wil en kan Smit optimistisch blijven. ‘Veranderingen gaan altijd (te) traag, en zeker als mensen stappen terug moeten doen. Maar het besef van de noodzaak tot veranderen wordt groter. Driekwart van de Nederlanders is zich bewust van de klimaatproblematiek.’
Kaas zonder koe
Met de serie Wat houdt ons tegen? zetten Smit en zijn medepresentatoren Jaap Tielbeke en Daphne Dupont Nivet de kijkers flink aan het denken. Onrustbarende feiten worden getoond en toegelicht, duurzame alternatieven worden voorgelegd aan makers van verspillende producten en de informatieve boodschappen worden ook nog eens op prettige wijze gepresenteerd.
Aan Smit de vraag welke aflevering hem het meest dierbaar is. ‘Ik schrijf vooral over leiderschap in het bedrijfsleven. In de aflevering Duurzame Directeuren stellen we vast dat het economie- en bedrijfskunde onderwijs, zowel aan universiteiten en hogescholen als in het middelbaar onderwijs de afgelopen veertig jaar nauwelijks is veranderd. We hebben onderzoek gedaan: de afgelopen tien jaar ging slechts drie procent van de havo-vwo eindexamenvragen over duurzaamheid of over het belang van circulariteit. De leiders van morgen leren de ideeën van gisteren. Wat houdt ons tegen om economielessen te ontwerpen die niet alleen oog hebben voor de financiële impact maar ook voor de mens en het milieu?’
In de aflevering getiteld Kaas zonder koe wordt verteld hoe schrikbarend veel CO²-uitstoot de zuivelindustrie veroorzaakt. De productie van kaas zorgt voor meer CO²-uitstoot dan de productie van kippen- en varkensvlees. Smit: ‘Waarom wordt er niet veel sneller ingezet op de productie van kaas zonder de inzet van de koe? Technisch kan het al.’
Jaarlijks een miljard babyluiers in de verbrandingsoven
Weggooiluiers (pampers) verruilen voor wasbare luiers is het onderwerp van de aflevering Uit de luiers. Jaarlijks verdwijnen bijna een miljard babyluiers in Nederland in de verbrandingsoven. ‘Kruidvat heeft beloofd om in de winkels wasbare luiers te leggen, naast de pampers. Die zijn niet alleen veel beter voor het klimaat maar ook voor de portemonnee. Dreumesen zijn tot 2 jaar eerder zindelijk als ouders die luiers gaan gebruiken.’
Ook de vegaburger vult een uitzending. ‘Waarom maken we de plantaardige burger niet tot standaard? Wie proeft het verschil nog? We eten 400 miljoen hamburgers, zo’n elf procent van de totale vleesconsumptie. Als supermarkten de vegaburgers in de winkelschappen naast de vleesburgers leggen, zal het imago verbeteren. Een paar dubbeltjes goedkoper en klanten gaan het proberen. Nu moeten ze vaak nog naar een onduidelijk vega-hoekje in de winkel. Leg plantaardig gewoon in het vleesvak. Sommige supermarkten bewegen voorzichtig in die richting. De Vomar is er al mee bezig.’
Als rijk land moet Nederland voorop gaan
Er is een nieuwe reeks van zes afleveringen van Wat houdt ons tegen? in de maak. Een van de uitzendingen zal gaan over de enorme verspilling rond kleding die na digitale aankoop wordt teruggestuurd, verklapt Smit. ‘Zo’n veertig procent van de via internet gekochte kleding wordt teruggestuurd. Dat is gratis. Van die veertig procent wordt een groot deel vernietigd, omdat het duurder is te controleren of de geretourneerde artikelen opnieuw zijn te verkopen dan ze te vernietigen. Een adembenemende verspilling. De retourzendingen zullen moeten verminderen. Wehkamp maakt een voorzichtig begin door vijftig cent te rekenen voor het terugsturen van kleding.’
De rol van overheden
Smit vervolgt: ‘Maar hier manifesteert zich ook het grootste probleem. Bedrijven hebben een gelijk speelveld nodig. Als een bedrijf een investering in duurzaamheid doet, maar de concurrent gaat daar niet in mee, dan zal die concurrent een kostenvoordeel hebben. Het is belangrijk dat bedrijfsleven samen met overheden het speelveld veranderen…’
Smit is enthousiast over de Europese initiatieven om het bedrijfsleven te dwingen verantwoording af te leggen over de impact van hun handelen op mens en milieu. ‘Ik ben ervan overtuigd dat onze (klein-) kinderen zich over dertig jaar verwonderd afvragen waarom die afspraken niet veel eerder zijn gemaakt. Vergelijk het met de vervuiling van het milieu. Vijftig jaar geleden kon een ondernemer zijn afval gewoon dumpen, daar keek niemand van op. Nu vinden we het logisch dat zo’n ondernemer zwaar wordt gestraft.’
Het aanprijzen van vliegreizen kan uit de abri’s worden geweerd
Dat van het huidige kabinet weinig verwacht mag worden op het gebied van klimaatverandering en verduurzaming is duidelijk. Maar een verbod op bepaalde reclame bijvoorbeeld kan op lokaal niveau worden ingevoerd, betoogt Smit. ‘Het aanprijzen van vliegreizen, benzineauto’s of milieuverwoestende cruisereizen kan uit de abri’s van een gemeente worden geweerd. In Den Haag zijn ze vanaf volgend jaar verboden.’
Smit wil wel waken voor het louter toepassen van het beprijzen van klimaateffecten. ‘Vliegen moet niet zoals in het begin van de luchtvaart een elitaire aangelegenheid worden. Voor zakenmensen die zeer regelmatig vliegen moet het vooral veel en veel duurder worden, maar een jaarlijkse vliegvakantie voor mensen met een modaal inkomen moet mogelijk blijven.’
‘Veel van de maatschappelijke uitdagingen die nu spelen zijn terug te voeren op het verdelingsvraagstuk. Ook bij duurzaamheid is dat een erg belangrijk aspect. Als rijk land moet Nederland voorop gaan. We moeten veel meer gaan betalen voor onze consumptie. Onze CO²-uitstoot is vele malen groter dan die van armere landen.’
Oost
Dat alle onderwerpen in de serie Wat houdt ons tegen? en alle duurzaamheidsvraagstukken ook burgers van Amsterdam Oost raken is duidelijk. Een specifieke toespitsing op Oost zou hij zo een, twee, drie niet kunnen noemen. ‘Ja, ik kan natuurlijk wel zeggen dat de plek waar ik woon, Watergraafsmeer, het paradijs op aarde is. Alle faciliteiten zijn in de buurt.’
Daar houden we het maar bij wat Oost betreft. Vanaf zondag 17 november zijn de nieuwe afleveringen van Wat houdt ons tegen? bij Human op NPO2 te zien. De vorige achttien terugzien kan ook, bijvoorbeeld via de website jeroensmit.net.
