In de reeks Sculpturen van Oost ditmaal het monument ‘Zeeman op de uitkijk’ van beeldhouwer Pieter Starreveld. Het beeld staat op de Kop van het Java-eiland geplaatst, en gedenkt 321 zeelieden die nooit meer terug kwamen naar de Amsterdamse haven.
Méland Langeveld
Het negen meter hoge beeld van een turende zeeman heeft de bijnaam Joop Hoorn. Joop werkte ooit als bootsman bij de Stoomvaart Maatschappij Nederland (SMN). Destijds staat de rederij in de volksmond bekend als ‘De Nederland’.
‘Zeeman op de uitkijk’ draagt een oliejas en zuidwester en tuurt met zijn hand boven de ogen in de richting van het Noordzeekanaal. Hij wacht op de thuiskomst van zeelieden van ‘De Nederland’. Vele zeevarenden ziet hij echter nooit thuiskomen.
‘Zeeman op de uitkijk’ is een monument voor de 321 zeelieden die tijdens de Tweede Wereldoorlog omkwamen en nooit meer terugkwamen naar de Amsterdamse haven. Zij waren in dienst van de Stoomvaart Maatschappij. Een ‘In Memoriam’ met namen van de slachtoffers hangt aan de sokkel. Op een aparte steen staat informatie over dit monument.
Het beeld is uit labrador-graniet vervaardigd en staat op een zuilvormig voetstuk van beton.
Omzwervingen
Het monument krijgt een plaats bij het hoofdgebouw van de rederij, gelegen aan de Kop van het Java-eiland. De onthulling van ‘Zeeman op de uitkijk’ is op dodenherdenking, 4 mei 1950, in het bijzijn van nabestaanden en werknemers van de rederij.
In 1969 verhuist de Stoomvaart Maatschappij naar de Vlothaven in het Westelijk Havengebied. Het beeld gaat mee en krijgt daar een onopvallende plaats tussen gebouwen. Oud-medewerkers nemen uiteindelijk het initiatief tot verplaatsing en vanaf 1988 tuurt de Zeeman weer over het IJ, nu vanaf een plek achter het Centraal Station. Na de herinrichting van het Java-eiland in 2003 keert het standbeeld op de Kop terug.
De Stoomvaart Maatschappij Nederland heeft uiteindelijk honderd jaar bestaan. Zijn hoogtijdagen viert het met de vaart op voormalig Nederlands-Indië. Hun lijfspreuk was ‘Semper Mare Navigandum’ – de zee moet steeds bevaren worden. De rederij fuseert in de jaren zeventig tot Royal P&O Nedlloyd.
Oorlogsmonumenten
Pieter Starreveld – geboren in Koog aan de Zaan, op 5 mei 1911 – studeert aan het Instituut voor Kunstnijverheidsonderwijs in Amsterdam. Hij vervolgt zijn opleiding aan de Rijksakademie van Beeldende Kunsten (1929-1932), waar hij een leerling is van Jan Bronner. Naast zijn beeldhouwwerk voor gebouwen en portretten is Starreveld actief als medailleur, graficus, kunstschilder en glaskunstenaar. Meestal werkt hij ‘en taille directe’, meteen in steen hakken of in hout snijden zonder eerst een ontwerp in klei te maken.
Tijdens de Tweede Wereldoorlog werkt hij mee aan illegale verzetsuitgaven van Albert Helman. Na de oorlog maakt hij in totaal 22 oorlogsmonumenten. ‘Zeeman op de uitkijk’ is er een van, en past door de blokvormige opbouw nog in de traditie van de vooroorlogse beeldhouwkunst.
In stadsdeel Zeeburg staat nog een ander werk van Starreveld. Op het veldje naast club Panama bevindt zich ‘Vrouwe Fortuna’ uit 1950 (in Dwars, nummer 214, door mij beschreven). In de jaren vijftig verhuist hij met zijn atelier van Amsterdam naar Amersfoort. Daar heeft hij een grote ruimte, en gaat hij zelf bronsgieten. Hij streeft ernaar het ontstaan van het beeld – van het begin tot het eind – helemaal in eigen hand te houden. Hij behoort tot de weinige beeldhouwers bij wie het ambachtelijke een verlengstuk van het creatieve is. Zijn hele leven gaat zijn voorliefde uit naar het vrouwelijk naakt, portretten en dierfiguren die hij in kleiner en groter werk vele malen afbeeldt. Zijn ambachtelijke kennis was fenomenaal evenals zijn productiviteit. Hij krijgt vele opdrachten en exposeert op tal van tentoonstellingen. Hij overlijdt op 18 april 1989.
