Josephine Baker, een leven vol verzet. In Verzetsmuseum

2025 is niet alleen een rooms-katholieke kerk een jubeljaar, is het 50 jaar geleden dat Suriname onafhankelijk werd en het Pintohuis voor de sloop gered, het is ook vijftig jaar geleden dat Josephine Baker overleed, een van de beroemdste artiesten van de twintigste eeuw. Ze was danseres, zangeres en een van de eerste zwarte filmsterren. Het Verzetsmuseum wijdt een kleine, maar fijne tentoonstelling aan haar, Josephine Baker: een leven vol verzet.

Anne-Mariken Raukema

Aan weinig anderen hangen zoveel clichés en is zo weinig bekend als Josephine Baker. Haar grote ‘regenbooggezin’ en het bananenrokje, veel verder komen de meesten niet, ik evenmin. Daar brengt het Verzetsmuseum nu verandering in. Op het eerste gezicht geen voor de hand liggende combinatie, maar het leven van Josephine Baker was er een vol verzet.

Tegen de rassenhaat, ze trok achter de legers aan in de Tweede Wereldoorlog om de troepen moreel te steunen en ze spioneerde. Ook kon zelf ook een vliegtuig besturen, en werd in Frankrijk onderscheiden met het Legion d’Honneur. Weinigen hebben zo’n roerig leven geleid als zij. Niet alleen in Amsterdam, ook in Castelnaud-la-Chapelle in de Franse Dordogne, en in een vergelijkbaar museum, het Oostenrijkse Graz zijn dit jaar exposities over haar te zien.

Jeugd
Freda Josephine McDonald werd in 1906 geboren in Saint Louis, als oudste en tevens buitenechtelijk kind van een wasvrouw. Haar stiefvader was werkloos. Ze scharrelden hun voedsel bij elkaar tussen het vuilnis van rijke, witte families. Op haar dertiende trouwt ze om de ellende en armoede te ontwijken met een oudere staalarbeider. Ze veinst een zwangerschap, verlaat haar man en gaat werken als kleedster en decorbouwer van de muziekgroep Dixie Steppers. Daar leerde ze muziek schrijven en de blues zingen. Als ze mag invallen voor een ziek geworden achtergronddanseres ontdekt zij het podium en men ontdekt haar.

Huwelijken
Ze trouwt met Billie Baker, ook dit huwelijk houdt niet lang stand, maar ze behoudt zijn naam. In 1922 gaat ze naar New York, doet auditie op Broadway, maar wordt afgewezen. Ze is ‘te jong, te klein, te dun en te donker’. Ze speelt wel in revues en musicals, zoals in Chocolate Dandies, waar ze een blackface krijgt; ze wordt extra zwart geschminkt. Ze ontvluchtte de racistische Verenigde Staten en met een impresario gaat ze naar Parijs, waar ze een wereldster wordt. Ze danst de beroemde Danse Sauvage met het iconische bananenrokje. Haar succes in Frankrijk betekende een doorbraak in een tijd waarin zwarte artiesten zelden erkenning kregen.

Activiste
Josephine Baker was haar tijd vooruit als activiste voor gelijke rechten. Ook was ze actief in het verzet tegen nazi-Duitsland en had ze een band met Nederland. Naast haar artistieke carrière was Baker een gedreven activiste. Tijdens de Tweede Wereldoorlog sloot ze zich aan bij het Franse verzet. Ze gebruikte haar beroemdheid om geheime informatie te smokkelen en werkte als spion voor de geallieerden. Haar moed en inzet in de strijd tegen nazi-Duitsland werden later erkend met verschillende onderscheidingen. In 2021 werd zij met veel eerbetoon als eerste zwarte vrouw bijgezet in het Parijse Panthéon.

Adoptie
Na de oorlog bleef Baker zich inzetten voor burgerrechten en gelijkheid. Ze adopteerde twaalf kinderen uit verschillende landen. Met haar zogenaamde ‘regenbooggezin’ was ze haar tijd ver vooruit en bracht zo haar idealen van wereldvrede en gelijkheid in de praktijk. Ze streed tegen racisme, zowel in de Verenigde Staten als in Europa. In 1963 liep ze met Martin Luther King mee in de March on Washington, waarbij ze – net als Martin Luther King – ook het publiek toesprak. Kort daarvoor had ze president John F. Kennedy een brief geschreven omdat ze niet werd geserveerd in een restaurant, de Stork Club, waar we overigens wel de schrijver Orson Wells herkennen op een interieurfoto. Het liefst treedt ze op voor een gemengd publiek, niet alleen maar voor blanken. In 1956 houdt ze een afscheidstournee, maar om het kasteel in het Zuid-Franse Castelnaud-la-Chapelle en haar kinderschaar te kunnen blijven betalen, blijft ze optreden.

Nederland
Josephine Baker bezoekt met haar twaalf adoptiekinderen in 1964 Amsterdam, waar ze een rondvaart tocht maken. Ze treedt regelmatig op in de grote steden hier, maar bezocht al veel eerder, in 1928, Volendam, waar zowel een filmpje als foto van bewaard zijn gebleven.

Heen!
De tentoonstelling in het Verzetsmuseum biedt een rijk en gevarieerd overzicht van Josephine Bakers veelzijdige leven en erfenis. Er is een originele jurk te zien die ze een jaar voor haar overlijden droeg, een typische jaren 70 jurk met dito hoofddeksel. Er zijn veel foto’s en affiches, filmfragmenten en enkele voorwerpen. Ook is er aandacht voor de grote invloed die ze heeft gehad op latere generaties.

Haar iconische verschijning en zelfbewuste uitstraling zijn tot op de dag van vandaag een belangrijke bron van inspiratie voor mode en popcultuur. Sterren als Beyoncé, Madonna en Diana Ross hebben zich direct door haar laten inspireren. Jean-Paul Gaultier, Prada en Dior weerspiegelden haar gedurfde stijl in hun ontwerpen. Je bent in een uur wel door de expositie heen, maar dan weet je veel meer over deze iconische vrouw. Ga er heen!

De tentoonstelling Josephine Baker: een leven vol verzet is te zien in het Verzetsmuseum tot en met 9 november. Check www.verzetsmuseum.org