Kunstenaar Ida van der Lee bedenkt rituelen die helpen bij herdenken. Haar project Allerzielen Alom begon op de Nieuwe Ooster, maar werd al gauw ook op andere begraafplaatsen uitgevoerd. Na vele jaren op het Kastanjeplein gaat nu ook project Namen en Nummers het land in. We spreken elkaar in Ida’s ruime atelier aan de Wenckebachweg, tussen talloze rekwisieten van haar kunstprojecten.
John Prop | Foto’s Ida van der Lee
Ida, je woont sinds 1985 in Amsterdam-Oost en hebt hier inmiddels meerdere projecten gedaan. Hoe is je band met de buurt?
‘Toen ik met Wasgoed Is Goed begon woonde ik al veertien jaar in de Vrolikstraat en had ik nauwelijks contact met mijn buren, maar nu moest ik bij iedereen aanbellen. Soms werd niet open gedaan, of ik moest naar drie hoog roepend het idee uitleggen. Mensen vonden het aanvankelijk, maar raar, maar het werd ontzettend leuk en ik heb uiteindelijk een uitgebreid netwerk kunnen opbouwen waar ik nog steeds op teer. In de jaren daarna werd dat netwerk alleen maar groter. Voor mijn gevoel heb ik echt wortel geschoten in Oost.’
Veel mensen in Oost kennen Allerzielen Alom, dat jij in 2005 (onder de naam Allerzielen Allicht) opstartte op de Nieuwe Ooster. Van daaruit ging het project al gauw naar andere begraafplaatsen. Was dat van begin af aan je bedoeling?
‘Dat Allerzielen Alom op meerdere begraafplaatsen zou plaatsvinden, vond ik natuurlijk een mooie gedachte, al had ik geen idee wat mijn rol daarin dan zou zijn. Voordat ik het project vrijgaf heb ik een draaiboek geschreven, een soort receptenboek waarin wordt uitgelegd hoe de verschillende onderdelen moeten worden uitgevoerd. Maar een recept is niet altijd een garantie voor een goed eindresultaat en ik schrok dan ook wel eens van de knulligheid. Maar al gauw werd het project zo groot dat ik vond dat ik het moest loslaten.’
Je betrekt veel andere kunstenaars bij je projecten. Hoe selecteer je hen?
‘Er moet een klik moet zijn: ik wil dat we elkaar begrijpen en goed kunnen samenwerken. De bezieling die kunstenaars voelen voor een project vind ik het belangrijkste. Bij Allerzielen Alom stonden de doden centraal. De levenden, kunstenaars net zo goed als publiek, waren daar in mijn optiek aan ondergeschikt. Wie wil shinen als kunstenaar kan dat dus beter ergens anders doen. Net als bij een gospelkoor dat niet voor het ego zingt maar voor het hogere; dát is de kracht. Zo werkt een ritueel ook een beetje.’
Je hebt je gaandeweg ontwikkeld tot iemand die grootschalige projecten aanpakt met talloze medewerkers. Mis je de autonomie van toen je begon niet?
‘Ja, en daarom maak ik de laatste paar jaar weer tijd voor werk dat ik in mijn eentje, met eigen handen produceer. Ik maak graag collages. Daar komt mogelijk een project uit voort waarbij ik zorg voor collages die nog niet helemaal af zijn. Deze halffabricaten worden vervolgens afgemaakt door mensen uit kwetsbare groepen en die kunnen het eindresultaat dan weer doorsturen naar anderen. Ik heb hiervoor contact opgenomen met onder meer HVO-Querido, het Leger des Heils en De Gooijer. Wordt het toch weer een community project!’
Je hebt Namen en Nummers zeven keer gedaan op het Kastanjeplein. Nu gaat ook dit project het land in. Hoe gaat dat in zijn werk?
‘In de Oosterparkbuurt is het project min of meer af: vrijwel alle 2800 weggevoerde Joodse buurtbewoners zijn met een handgemaakt naambordje geëerd. Afgelopen jaar hebben mensen vanwege de corona thuis de laatste naambordjes gemaakt. We hebben dat via email begeleid. We vroegen deelnemers om over de naam van het slachtoffer dat ze toebedeeld kregen informatie op te zoeken. En we gaven hen tips over kleurgebruik, symbolen en over hoe ze het maakproces konden ritualiseren. Het pakte heel goed uit; mensen hadden het intens beleefd, zich werkelijk verbonden aan de slachtoffers.’
‘Dit bracht mij op het idee om het project landelijk uit te rollen. Er komt een website, namenennummers.nl, een digitale gids waarop staat hoe je een naambordje kunt maken en eigen voormalige Joodse bewoners kunt gedenken. Deze website wordt gekoppeld aan joodsmonument.nl, een website met de namen van alle 104.000 Joodse Holocaust-slachtoffers met hun adres en andere gegevens. Op onze site kunnen mensen een naam kiezen, en op joodsmonument.nl kunnen ze kijken wat er aan informatie over de betreffende persoon beschikbaar is. Het is een individuele of groepsactiviteit gedurende april. Daarnaast hopen we dat mensen of organisaties in verschillende steden, buurten of straten zich bij ons aansluiten om op 4 mei met de naambordjes een collectieve herdenking te organiseren.’
Welke plaatsen hebben zich al aangemeld?
‘Onder meer Tilburg en Dordrecht. Maar ook dichter bij huis, in de Kraaipanstraat, de Blasiusstraat en de Swammerdamstraat, wordt het opgepakt. Ook het Amsterdam Museum doet mee. En zodra de website in april wordt gelanceerd verwacht ik dat er meer lokale partners bijkomen.’
‘Herdenkingen zijn vaak gebonden aan regels. Zo’n officieel acht uur-moment waar nogal eens een nerveuze spanning omheen hangt: dat je aan erge dingen moet denken terwijl je die op dat moment misschien helemaal niet voelt. Ik ben voor een minder traditionele, meer persoonlijke en creatieve manier van herdenken. De doden worden van het donker naar het licht gehaald. En daardoor komen ze juist een stukje dichterbij. Is dat niet waar herdenken over gaat?
Allerzielen Alom (2005-2016)
Op De Nieuwe Ooster vond op 2 november 2005 de eerste editie van Allerzielen Alom plaats. Met licht en vuur werd de begraafplaats gastvrij ingericht en werden herinneringen aan de doden opgehaald door middel van rituelen die onder leiding van Ida door meerdere kunstenaars, dichters en muzikanten waren bedacht. Al gauw werd het project geadopteerd door begraafplaatsen en uitvaartorganisaties in het hele land, tot zelfs in Denemarken aan toe. De Nieuwe Ooster organiseerde het later tot en met 2019 op eigen kracht; elke keer kwamen er zo’n 5000 bezoekers.
Namen en Nummers (2012-2021)
Op het Kastanjeplein werd op 4 mei een grote plattegrond van de Oosterparkbuurt uitgelegd. Op adressen waar Joodse Amsterdammers tijdens de Tweede Wereldoorlog zijn weggehaald werden houten bordjes met hun namen geplaatst. Die namen werden getekend, geschilderd of op een andere manier kunstzinnig aangebracht door buurtbewoners. Het werden er elk jaar méér, totdat in 2020 (bijna) alle namen compleet waren. Rondom dit Stratenmonument vond een uitgebreid herdenkingsritueel plaats, en klonken verhalen over slachtoffers en muziek. (Vanwege corona vond de laatste editie in beslotenheid op Pampus plaats.)
Wasgoed Is Goed (1999)
De Vrolikstraat had lange tijd een slechte reputatie, maar werd eind jaren 90 rigoureus opgeknapt. Ter gelegenheid daarvan organiseerde Ida van der Lee een grootschalig community art project: 175 waslijnen werden over de straat gespannen, met daaraan ruim drie kilometer aan kleurrijk wasgoed. Dat leverde een vrolijk, mediterraan beeld op. ’s Avonds werden er dia’s van nog meer wasgoed op geprojecteerd. Het enorme kunstwerk was zes weken te zien.
Check www.idavanderlee.nl | www.namenennummers.eu | www.namenennummers.nl (vanaf medio april) | www.joodsmonument.nl
