Het gebouw van club Panama is een van de parels uit het verleden van het Oostelijk Havengebied. Op het grasveldje ernaast, waar nu vier enorme populieren in de wind staan te wuiven, stond ooit een prachtige watertoren als onderdeel van de stoom-accumulator om de nodige energie voor de haven te leveren.
Michiel Bollinger
In deze krachtcentrale werd met stoommachines water onder hoge druk gebracht, waarmee vervolgens allerlei haveninstallaties in beweging konden worden gezet. Daarom was die koene watertoren nodig. Die is helaas afgebroken, net zoals de hoge schoorsteen aan de andere kant van de accumulator. De watertoren had een romantisch middeleeuwse uitstraling, compleet met namaakkantelen en een smalle, ronde hoektoren. Achter de watertoren is op de foto nog een glimp te zien van de eveneens verloren gegane voetbrug over het treinemplacement. Juist die verdwenen bouwelementen zouden de woonbuurt tegenwoordig extra cachet kunnen geven. Je vraagt je af: zullen we ze ooit nog eens terugbouwen? Ik zou het prachtig vinden…
Een nieuwe handelskade
De Handelskade werd in 1883 aangelegd, maar kwam pas omstreeks 1900 volledig in gebruik na het ontstaan van de scheepvaartroute over het Merwedekanaal. Tegen het eind van de negentiende eeuw had Amsterdam behoefte aan nieuwe havenfaciliteiten die waren afgestemd op de moderne scheepvaart. Daarom werd besloten de haven- en entrepotactiviteiten te verplaatsen naar nieuwe havenvoorzieningen langs de IJ-oevers.
Al in 1869 had de stadsingenieur J.G. van Niftrik voorgesteld om evenwijdig aan de Oosterdoksdijk een kade te bouwen met een spoorverbinding. Het plan werd niet tot uitvoering gebracht, maar dat van J. Kalff uit 1875 wel. Op basis van dit plan werd begonnen met de aanleg van de Oostelijke Handelskade, een twee kilometer lang eiland dat door de 35 meter brede binnenhaven van de Oosterdoksdijk werd gescheiden en bedoeld was voor de stoomvaart op met name Engeland en Indië.
In 1879 werd het eerste gedeelte van de Handelskade in gebruik genomen, voorzien van spoorrails, hydraulische loopkranen en een door stoomkracht aangedreven scheepskraan. De bouw van de opslagloodsen (vemen) en de exploitatie van de kades werden overgelaten aan particuliere ondernemingen. In 1883 realiseerde de N.V. Handelskade als eerste aan diep water gelegen pakhuizen, de samen 200 meter lange en bijna 25 meter diepe pakhuizen Europa, Azië (Oost- en West-Azië) en Afrika. Nadat dit consortium was opgegaan in het Blauwhoedenveem werden door deze laatste maatschappij in 1893-1895 de vemen Amerika en Australië gebouwd, in 1892 had de concurrent Vriesseveem het pand Wilhelmina gerealiseerd.
Een deel van deze pakhuizen is bewaard en in de periode 2000-2010 opgenomen in de nieuwbouwstrook langs de Piet Heinkade. Het tweede, oostelijke deel van de Handelskade kwam eind jaren tachtig van de negentiende eeuw gereed en werd door de Staatsspoorwegmaatschappij en de Hollandse Stoombootmaatschappij voorzien van lage loodsen van waaruit het laden en lossen op de spoorwagons of de Rijnschepen kon plaatsvinden. Het huidige winkelcentrum Brazilië is veel later naar dat voorbeeld nagebouwd.
De Havencentrale op Oostelijke Handelskade nummer 4 uit 1885 is de laatste getuigenis van de centraal opgewekte hydraulische energievoorziening, die in de 19de-eeuwse havens werd gebruikt voor de levering van stoom die hijskranen in beweging bracht. De havenkranen op de Oostelijke Handelskade werkten met stoom als energie. Al na enkele jaren werd het hydraulisch systeem van de stoomcentrale vervangen door een gelijkstroominstallatie zodat het gebouw dienst kon doen als elektriciteitscentrale. Hiervoor werd aan de zuidzijde van de centrale een nieuwe vleugel toegevoegd in dezelfde stijl als die van het bestaande gebouw. De krachtcentrale heeft tot 1951 dienst gedaan. Het gebouw wordt nu onder de naam Panama gebruikt als danszaal, café-restaurant en concerthuis.
Ook verdwenen in de tijd
Er lag ooit een prachtige, ranke voetbrug over het spoorwegemplacement bij de Stadsrietlanden niet ver van de stoom-accumulator.
Arbeiders die in die lang vervlogen jaren op de Oostelijke Eilanden, Kattenburg en Oostenburg of in de Czaar Peterstraat woonden, gebruikten deze voetbrug dagelijks om naar hun zware en slecht betaalde werk in de haven aan de kades te gaan.
Het nieuwe havengebied lag eigenlijk vanaf het begin aan de verkeerde kant van Amsterdam. Want in 1876 werd het Noordzeekanaal geopend en door de bouw van de Oranje Sluizen werd het IJ afgesloten van de Zuiderzee. Toch kende het gebied een bloeiperiode, vooral tussen de wereldoorlogen. Het Lloyd Hotel was toen een drukke transferplek voor de vele Oost-Europese en joodse migranten op weg naar Amerika.
Het onontkoombare einde kwam na de wereldoorlog, toen de meeste lijndiensten wegvielen en het stukgoederentransport plaats maakte voor container- en bulktransport, waarvoor aan de westkant een havengebied ingericht werd. De passagiersvaart maakte geleidelijk plaats voor de veel snellere luchtvaart. De KNSM was de laatste grote rederij, die het bijltje erbij neergooide, in 1979. Dertig jaar later was de oude oostelijke haven een echte Amsterdamse woonbuurt geworden. Zo verandert de stad, stukje bij beetje maar wel in een razend tempo.
Michiel Bollinger is theatermaker en tekstschrijver, bewoner van het Ramses Shaffy Huis. Hij kijkt dagelijks uit op de vier statige populieren bij Club Panama op de Oostelijke Handelskade.
I’m so glad that I’m still able to read and savor your beautifully wrought prose. A fascinating piece by a very creative fellow!
Mooi stuk om te lezen, mijn opa en zijn broer moeten ook over deze brug vanaf Kattenburg hebben gelopen.
Leven er nog mensen die herinneringen aan de voetbrug hebben? Ik had er nog nooit over gehoord…