In deze coronatijd zijn veel ouderen op zichzelf aangewezen. Uit angst voor besmetting blijft de voordeur dicht. De gevolgen van eenzaamheid zijn daardoor aan het oog onttrokken. Er zijn schrijnende gevallen bekend van ouderen die overleden en dagen later op de grond in hun huis werden aangetroffen. Voor de Ouderen Advies Raad een reden om eens extra aandacht te besteden aan een bijzondere uitvaart: de eenzame uitvaart.
Ouderen Adviesraad Oost
In 2002 nam de Groningse stadsdichter Bart FM Droog als eerste het initiatief om met een gedicht de eenzame doden te eren. Het concept is door dichter F. Starik, Frank, in Amsterdam overgenomen. Hij startte met een dichterlijke bijdrage aan de eenzame uitvaarten.
Dubbelzinnig
Frank Starik gaf de groep dichters, die hij om zich heen verzamelde en die bereid waren een gedicht te schrijven en aanwezig te zijn bij de uitvaart, de naam ‘Poule des doods’. Van de dichters verwachtte hij dat ze zich aan een aantal regels hielden, zoals waardig gedrag, gepaste kledij en op tijd komen. Een spijkerbroek was uit den boze. Uit de dubbelzinnige benaming van ‘poule des doods’ valt veel van zijn lyrische kijk op leven en dood op te maken.
Speciaal gekozen
In 2006 werd stichting ‘De Eenzame Uitvaart’ opgericht, met een eigen bestuur. Tot zijn overlijden in 2018 bleef Frank Starik aan als coördinator. De doelstelling van de stichting is: ‘Een waardig en respectvol afscheid bieden aan overledenen, die het ontbreekt aan familie, vrienden of een sociaal netwerk. Dit vanuit de gedachte dat ieder mens de moeite waard is om over na te denken en het verdient om met speciaal voor hem of haar gekozen woorden te worden begraven’. Na het overlijden van Frank, nam Joris van Casteren de rol van coördinator op zich. Gemiddeld verzorgt de stichting zo’n 15 tot 20 eenzame uitvaarten per jaar. Op de website van de stichting staan de namen van de dichters. Enkele bekende dichters uit de poule zoals Wim Brands, Menno Wigman en Simon Vinkenoog, zijn inmiddels overleden.
Ieder mens is de moeite waard om over na te denken
De stichting ontvangt subsidie van het Amsterdamse Fonds voor de Kunst. Ter verantwoording vraagt het fonds om een verslag van de uitvaartdienst. Een aantal van die verslagen en gedichten zijn gebundeld in Stariks boek ‘Dichter van Dienst, over de eenzame uitvaart’, dat na zijn dood is uitgebracht. Het nawoord is van Joris van Casteren, die vanaf 2018 de verslagen van de eenzame uitvaarten schrijft.
De verslagen van de uitvaartdiensten zijn na te lezen op de website: www. eenzameuitvaart.nl. Met 255 verslagen is het enerzijds een groeidocument en anderzijds een indrukwekkend naslagwerk aan het worden. Het geeft een gedetailleerd beeld van eenzame uitvaarten in Amsterdam vanaf 2002.
Mensenleven
In het begin van het project was de gemeente uit privacyoverwegingen terughoudend met het verstrekken van informatie. ‘Op basis van een leeftijd, een geboorteplaats en soms een doodsoorzaak is het moeilijk om een beeld van een mensenleven te vormen’, was de veelgehoorde klacht van de dichters. Dankzij hun aandringen is in de loop der jaren wat meer openheid ontstaan en nu kunnen zij meer informatie verzamelen door de omgeving in zich op te nemen, de woning te bezoeken en een gesprek met de buren aan te gaan.
Dichter van dienst
Als er iemand sterft moet volgens de wet op de lijkbezorging opdracht worden gegeven om een uitvaart te regelen. De verantwoordelijkheid daartoe ligt als eerste bij de familie. Als er geen nabestaanden te traceren zijn, neemt het Team Rampen, Uitvaarten en Pension (TRUP) van de gemeente deze taak op zich.
TRUP is een klein team dat onder de afdeling van de sociale dienst valt. Met de boodschap ‘Ik heb een eenzame uitvaart voor u’, belt de ambtenaar met het secretariaat van de stichting. De coördinator zoekt vervolgens uit de ‘poule des doods’ een dichter van dienst.
Deze dichter van dienst heeft dan vijf dagen de tijd om zich op de uitvaart voor te bereiden. In die tijd leeft hij of zij zich in en maakt een op de situatie toepasselijk en op maat geschreven gedicht. De meeste begrafenissen vinden plaats op de begraafplaats Sint Barbara, dat een veld heeft met algemene graven.
Ger Fritz prijs
Ger Fritz stond als dienstdoende ambtenaar in 2002 aan de wieg van de eenzame uitvaart in Amsterdam. Hij droeg er zorg voor dat de begrafenis plechtig verliep door een aula af te huren, muziek te laten horen en voor een bloemstuk te zorgen. De begrafenisondernemer regelt de kist en de dragers. De dienst wordt geleid door iemand vanuit het uitvaartcentrum. Over de muziekkeuze ontfermt de coördinator zich de laatste jaren. Hij kiest drie verschillende stukken muziek uit, die passen bij een waardig afscheid. Het gedicht komt ter afscheid onder het bloemstuk op de kist te liggen en gaat met de overledene mee het graf in. Daarna verzamelen alle betrokken zich in de koffiekamer.
Na zijn pensionering is er een prijs naar hem vernoemd: de Ger Fritz Prijs, voor het schrijven van het mooiste eenzame uitvaart-gedicht. De prijs wordt jaarlijks uitgereikt en bestaat uit een symbolisch rouwboeket, zoals dat ook van gemeentewege op de kist van de eenzame dode wordt gelegd. De winnaar wordt rond Allerzielen bekend gemaakt. In 2018 is de prijs postuum toegekend aan Frank Starik en afgelopen jaar heeft Erik Jan Hermans de Ger Fritz prijs ontvangen. In 2017 ging de prijs naar Eva Gerlach voor het volgende gedicht:
Bruya (in de war zijn/verward)
Ik weet van u hoe u heette
dat U dood ging, de plek van het graf
Uw leven liep op een eerder ingesteld ogenblik af
als een kookwekker in een keuken
waar niemand luistert naar tijd
want het maakt niet uit of je stuk kookt op het vuur van de eeuwigheid
Ik weet waar uw huis woont, uw bed sliep,
dat u stank had, ratten en pijn
maar wat weet ik van uw bruya
van hoe door elkaar u kon zijn
Ik weet niet meer wat ik wou zeggen.
Hier sta ik, daar ligt u nu
Dit is uw leven.
Hoe heeft het zover kunnen komen met u
Podcast
In 2019 heeft de NTR een podcast over de eenzame uitvaart uitgezonden. Deze werd eerste bij de NRT-podcastprijs. De podcast is gemaakt en ingesproken door Celine Ottenburgh. In 30 minuten is in vogelvlucht de geschiedenis van de eenzame uitvaart te beluisteren. De verschillende hoofdrolspelers komen aan het woord.
Van Frank Starik, Ger Fritz en de dichters Eva Gerlach en Erik Jan Hermans zijn de stemmen te horen. Gina van de Berg, de secretaris van de stichting, vertelt over haar rol als coördinator. Zij heeft na het onverwachts overlijden van Frank, tijdelijk de functie van coördinator op zich genomen en aan de eerder genoemde Joris van Casteren het stokje overgedragen. De podcast is te beluisteren op https://podcasts.apple. com/nl/podcast/ntr-podcastprijs. Ger Fritz in de podcast: ‘op een Amsterdamse begrafenis hoort koffie’.
Reageren kan bij
Tunny Jongejan [email protected],
Annette Wiese [email protected]
Els Nicolas [email protected]
