De vernieuwde woonwijk De Eenhoorn ligt bij de Ringdijk rondom de historische boerderij met monumentstatus, De Vergulden Eenhoorn. Twee hier recent toegevoegde straatnamen, Pierre Lallementstraat en Mária Telkesstraat, staan in een bijzondere verhouding tot de oudere straatnamen.
Robert van Andel | Beeld Henk Pouw
De straatnamen in De Eenhoorn stammen uit de jaren vijftig van de vorige eeuw en dragen grote namen van de industriële revolutie: James Wattstraat, Stephensonstraat, Rudolf Dieselstraat, Nobelweg en George Westinghousestraat. De eerste twee stonden aan de basis van deze revolutie, en de anderen speelden er met hun vindingen een grote rol in.
In de 18de, 19de en 20ste eeuw betekende dit een transitie van mens- en dierkracht naar energie van fossiele oorsprong; dus naar in de aardkorst opgeslagen energie uit lang vervlogen geologische tijdperken. In drie eeuwen namen de industrialisatie en de groei van de transportsector een steeds grotere vlucht over steeds meer landen van de bewoonde wereld.
Al maar meer fossiele brandstof wordt ook nu nog gevraagd en met enorme inzet op steeds grotere schaal profijtelijk gewonnen. Het overdonderende succes van de fossiele energieopwekking toont inmiddels zijn schaduwkant in de vorm van de klimaatcrisis vanwege verhoogd CO2-gehalte en opwarming van de aardatmosfeer.
Thermokoppel
Met Mária Telkes (1900-1995), Hongaars-Amerikaans natuurkundige en uitvinder, wordt een wegbereider geëerd van de nu acuut noodzakelijke energietransitie, weg van fossiele naar duurzame energie. Haar ontdekkingen waren het resultaat van onderzoek naar winning en benutting van energie zonder fossiele verbranding. Midden vorige eeuw ontwikkelde zij de thermo-elektrische stroomgenerator, de thermo-elektrische koelkast, een zonne-energiesysteem voor waterontzouting voor reddingssloepen en een zonneoven voor ontwikkelingslanden. Ze kreeg daar prestigieuze prijzen voor toegekend. Haar vindingen gebruiken een thermokoppel voor stroomopwekking direct vanuit temperatuurverschillen.
Fiets
De Fransman Pierre Lallement (1843-1891) heeft in 1864 het concept van de loopfiets van Karl Drais van 1816 verbeterd door toevoeging van twee pedalen op het voorwiel. Hij vond daarmee een alternatieve wijze van aandrijving waarmee menselijke spierkracht voor de voortbeweging op een wiel overgebracht kan worden in plaats van afzetten tegen de grond. Voor zijn succes was het uiterst belangrijk dat hij de armen van de pedalen in tegenover gestelde richting plaatste, buiten de voorvork en toch vast verbonden aan de naaf van het wiel.
Trappers die compensatie van de draaiing toelaten, vervolmaakten het geheel. Het evenwicht bewaren door sturen was al bekend, maar met druk op de pedalen was nieuw. Het ontbreken van een rem maakte zijn ‘vélocipède’ een avontuurlijk transportmiddel dat in Parijs populariteit verwierf. Lallement was ook avontuurlijk en reisde naar de Verenigde staten, waar hij in 1866 een US-patent op zijn vinding verwierf.
Van het zeer Nederlandse woord fiets is de herkomst onduidelijk en omstreden. Hier volgt een pleidooi opdat ‘fiets’ in de geest van Lallement alleen gebruikt wordt voor een met spierkracht voort te bewegen rijwiel. Terecht zijn de woorden motorfiets en bromfiets in onbruik, motor en brommer is juister. De inburgering van het begrip e-bike, maakt dat ‘fiets’ voor het klassieke vervoermiddel dat geen energietransitie nodig heeft, gereserveerd blijft.
Wie een wandeling wil maken in de Eenhoornbuurt tussen alle vervangende nieuwbouw vindt de Maria Telkesstraat als zijstraatje van de Georg Westinghousestraat parallel aan de James Watt- en de Stephensonstraat. De Pierre Lallementstraat loopt in een hoek achter het Pieter Nieuwland College en is zeer toepasselijk niet toegankelijk voor gemotoriseerd verkeer. Vanaf de James Wattstraat is de straat ook bereikbaar.
Uitweg zoeken
Zij delen hun wijkje met de Schot James Watt (1736-1814), de Engelsman George Stephenson (1781-1848), de Zweed Alfred Nobel (1833-1896), en de Duitser Rudolf Diesel (1858-1913). Fossiele verbranding was de basis van hun vindingen aan de stoommachine en voor het transport over rails, weg en water die het aanzien van de westerse wereld aan het begin van de 20ste eeuw bepaalden.
De Amerikaan George Westinghouse (1846-1914), als jonge man uitvinder van de luchtdrukrem voor treinen, speelde later een dominante rol in de eerste fase van de elektrificatie, die inmiddels al 120 jaar lang wereldwijd leidt tot een explosieve toename van het aantal elektriciteitscentrales op steenkool, olie of aardgas. Over fossielvrije kernenergie laait steeds weer de zorg op over risico’s daarvan; dat heeft dus nog geen echte verandering kunnen brengen in onze afhankelijkheid van fossiele energie voor het opwekken van elektriciteit.
De uitvinders treft geen blaam, maar de oplossingen voor de problemen van hun succes vragen een gezamenlijke inspanning op de top van het politieke, technische en financiële vermogen van de mensheid. De ‘Conference Of Parties’ COP-VN-klimaattoppen, zoals onlangs voor de 26ste COP te Glasgow en eerder in Rio de Janeiro 1992, Kopenhagen 2009 en Parijs 2015, zijn het hoogste niveau waarop een uitweg gezocht wordt.
Eunice Footepad
Het atmosferische gehalte koolzuurgas door fossiele verbranding/energiewinning begon aan zijn dramatische stijging (nu 50% hoger) rond 1850. In dat jaar werd aan The American Association for the Advancement of Science (AAAS) een onderzoek met aanvullende beschouwing gepresenteerd: ‘Glazen bollen, respectievelijk gevuld met lucht, zuurstof, waterstof en koolzuurgas, warmen blootgesteld aan zonlicht verschillend op en die met koolzuurgas het meest.’ De vooronderstelling die daarbij uitgesproken werd, luidde: ‘een periode met meer koolzuurgas in de lucht leidt tot hogere atmosferische temperatuur’. Dit wetenschappelijke verslag, ‘Circumstances affecting the heat of the sun’s rays’, was het werk van Mrs. Eunice Newton Foote (1819-1883), Amerikaanse natuur- en natuurkundig onderzoeker en pionier vrouwenrechtenactivist. Zij voorspelde dus voordat het atmosferische CO2 gehalte door de menselijke activiteit op hol sloeg reeds waar het nu toe leidt. Op grond van deze geschiedenis komt de gedachte op dat een passende naam voor het voetpad aan de Ringdijk bij de Vergulde Eenhoorn ‘Eunice Footepad’ zou zijn.
