Het Aquarium van Artis aan de Plantage Middenlaan is sinds 2021 tijdelijk gesloten. Het gebouw uit 1881 was dermate aangetast dat het niet meer veilig was voor de vissen, de koralen, het personeel en het publiek. Een gesprek met Emil Polak en Lenneke Damen van Artis, om te informeren naar de grootschalige restauratie en renovatie van het Aquarium en het masterplan dat daaraan ten grondslag ligt.
Ties van Dijk
Was het onverwacht dat het Aquarium in 2021 moest sluiten?
‘Niet helemaal. We wisten al langer dat het gebouw, als rijksmonument, aandacht nodig had. Sinds 2010 werkten we achter de schermen aan een visie en een programma van eisen, met het besef dat renovatie nodig was. Wat we toen nog niet konden overzien, was de daadwerkelijke omvang en ernst van de problemen – die bleken pas later groter dan verwacht.’
Zijn de overheden en sponsors jullie goed gezind bij deze grote operatie?
‘Ja, gelukkig wel. Artis mag rekenen op een breed gedragen steun vanuit verschillende hoeken. We hebben door de jaren heen sterke en duurzame relaties opgebouwd met onze stakeholders, waaronder de gemeente Amsterdam, de provincie Noord-Holland, het ministerie van OCW en onze sponsoren. Die betrokkenheid waarderen we enorm.’
‘Het vertrouwen en de betrokkenheid van onze overheden en sponsoren geven ons niet alleen draagvlak, maar ook de energie om dit soort grote en complexe projecten met vertrouwen tegemoet te treden. Samen zorgen we ervoor dat Artis zich verder kan ontwikkelen en behouden blijft voor volgende generaties.’
Wat waren de bevindingen toen jullie de deuren hadden gesloten en aan de slag gingen?
‘Decennialang heeft het zoute aquariumwater uit de lekkende bakken de muren, het metsel- en het stucwerk van het ruim 180 jaar oude gebouw zwaar aangetast. Stukken stucwerk vielen na sluiting spontaan naar beneden. In het gebouw zat volop asbest dat moest worden verwijderd, voordat met renovatie kon worden gestart. De fundering bleek gelukkig nog wel goed te zijn.’
Het lijkt er op dat er fiks achterstallig onderhoud was.
‘Ja, dat klopt inderdaad. Het Aquarium was in zeer slechte staat. Er hebben in de afgelopen decennia natuurlijk wel herstelwerkzaamheden plaatsgevonden, maar met de kennis van nu kunnen we dat omschrijven als pleisters plakken. Dat is verklaarbaar doordat Artis een relatief complexe organisatie is waar we doorlopend prioriteiten en belangen moeten wegen.’
‘In een ideale wereld zouden wij alle verouderde verblijven en monumenten met één vingerknip restaureren en renoveren. Maar Artis bestaat inmiddels ruim 186 jaar en behoort tot de vijf oudste dierentuinen ter wereld. Die rijke historie is iets om trots op te zijn, maar brengt ook een flinke erfenis met zich mee. Als stichting is het een uitdaging om alle noodzakelijke vernieuwingen financieel én organisatorisch te realiseren. Tijd, geld en mankracht zijn begrensd.’
Wat is jullie plan van aanpak?
De renovatie van het Aquarium is een zorgvuldig en complex proces geweest. We zijn tijdens de coronaperiode gestart met de voorbereidingen. In die relatief rustige tijd begon het traject met het verhuizen van de vissen, koralen en ander aquatisch leven naar verschillende aquaria in binnen- en buitenland, waar ze tijdelijk konden worden opgevangen.’
‘Hoewel de volledige financiering toen nog niet rond was, zijn we alvast begonnen met sloopwerkzaamheden en het leegmaken van het rijksmonument. Dit gaf ons de ruimte om niet alleen tijd te winnen, maar ook om direct van start te gaan zodra de middelen beschikbaar kwamen.
Vanaf dat moment is er gewerkt aan zowel de restauratie van het monumentale gebouw als aan de vernieuwing van de techniek en inrichting. Het is een ingrijpend project, waarbij we voortdurend rekening houden met de rijke historie van het pand én de toekomstige functie als modern aquarium.’
Dat klinkt onverschrokken.
‘Ja, dat klopt wel. Het was echt nu of nooit voor het Artis-Aquarium. En bedenk wel dat wij al een aantal prestigieuze restauratieprojecten succesvol hadden afgerond zoals het Artis-Groote Museum, de Ledenlokalen, het Apenhuis en het Vogelhuis. Dat gaf ook vertrouwen.
We zijn dan ook trots dat Artis inmiddels de POM status heeft gekregen. Dat betekent dat we erkent zij als Professionele Organisaties Monumentenbehoud. Het is de club van ongeveer dertig Nederlandse toonaangevende monumenten-beheerders waar wij nu deel van uit maken. Die status wordt toegewezen door het ministerie van OC&W, op voorspraak van de Raad voor Cultuur. Het is onder andere een waardering voor bewezen professionaliteit en het draagt bij aan de geloofwaardigheid van je monumentenorganisatie.’
Met welke partijen werken jullie samen?
Voor een omvangrijk project als het Aquarium werk je met heel veel partijen samen. Eindverantwoordelijke binnen Artis is onze directeur Rembrandt Sutorius, maar het projectmanagement en de uitvoering lag met name bij onze collega Linda van Leeuwen, als projectmanager. Zij werkte samen met hoofdaannemer Salverda Bouw en bouwkundig architectenbureau OTH van onder andere Julian Wolse en restauratie-architect Verlaan & Bouwstra.
Wat verwachten jullie dat Artis in de nabije toekomst te bieden heeft?
‘Artis ontwikkelt zich doorlopend, met respect voor haar oorsprong. We zijn en blijven een monumentaal stadspark waar natuur, erfgoed en dieren samenkomen in harmonie. Wel kijken we, al een hele tijd, anders naar de diercollectie. Niet de grootte of diversiteit van de collectie staat voorop, maar dierenwelzijn, duurzaamheid en ecologische verantwoordelijkheid. Dat betekent een zorgvuldig geselecteerd soortenplan met optimaal ruimte voor natuurlijke gedrag en leefomgeving.
Daarnaast zoeken we voortdurend naar nieuwe manieren om onze relatie met de natuur te verdiepen. Van het groene parklandschap in het park tot het Planetarium, en van het Groote Museum tot Micropia: alle ervaringen binnen Artis versterken elkaar en vormen samen één betekenisvol geheel. We bouwen aan een plek waar verwondering leidt tot bewustwording, en waar natuureducatie en natuurbeleving hand in hand gaan. Educatie was en is daarbij nog altijd een kernwaarde van Artis.’
Hoe vertaalt zich dat naar het Aquarium?
‘In het vernieuwde Aquarium vertellen we het essentiële verhaal van onze relatie met water en het belang van schoon en levend water – niet alleen voor dieren, maar voor al het leven op aarde. Zo wil Artis niet alleen inspireren, maar ook activeren.’
Kan je een aantal opvallende zaken noemen die is aangepakt met de restauratie?
‘Dat is een lastige vraag. Er is namelijk zoveel gebeurd. Wat de bezoekers straks bijvoorbeeld gaan zien is dat een aantal aquaria geschakeld is. Hierdoor is er voor vissen en koralen een grotere leefwereld gerealiseerd. Daarnaast is het honderdveertig jaar oude Lloyd waterfiltersysteem met open bakken deels vervangen door het moderne gesloten life support systeem. Het life support systeem zorgt voor de optimalisatie van de waterkwaliteit. Voor het publiek zal dit systeem ook te bezichtigen zijn. Zo ziet de bezoeker straks heel duidelijk dat het Aquariumgebouw als het ware een grote machine is.’
Wat zijn de grote veranderingen aan het gebouw zelf?
‘Het exterieur van het classicistische rijksmonument is geheel onder handen genomen. Het dak is voorzien van zonnepanelen, het stucwerk is opgeknapt, de gevel is grondig gereinigd, zonder dat het er te opgepoetst uitziet. Dat zou detoneren met de omgeving. Het interieur heeft de authentieke materialen en oorspronkelijke kleuren weer terug: het alom grauwe grijs heeft plaats gemaakt voor warme kleuren op de wanden, terrazzo- en hardsteen vloeren, en gemarmerde lambrisering. De oorspronkelijke architect Gerlof Salm, zou zijn ogen niet geloven.’
Wat gaan de bezoekers er volgend jaar van merken?
‘Wanneer het historische Aquarium in het voorjaar van 2026 opnieuw haar deuren opent, stappen bezoekers een ‘nieuw-oud’ monument binnen. De ziel en het karakter van het oorspronkelijke 19e-eeuwse gebouw zijn zorgvuldig gerestaureerd, terwijl de inhoud en beleving volledig zijn vernieuwd met het oog op de toekomst.
Bezoekers ervaren straks een betere routing en mooie zichtlijnen, waardoor ze op een natuurlijke manier van de ene naar de andere ruimte bewegen. Elk aquarium – van zilt en tropisch tot zoet en arctisch – vertelt een eigen verhaal over de kwetsbaarheid en veerkracht van het waterleven. Vissen, koralen en andere waterorganismen zijn ondergebracht in verblijven, sommige dus vergroot, die zowel hun welzijn als de beleving van de bezoeker verbeteren.’
Wat zijn de geraamde bouwkosten?
‘Dat beloopt zo’n tientallen miljoenen euro, mogelijk gemaakt door de stakeholders zoals gemeente, provincie en ministerie, de Vriendenloterij en een substantieel deel door genereuze donateurs. Heel bijzonder als je bedenkt dat ons jaarlijkse operationele budget 30 miljoen bedraagt.’
Wat zijn de plannen voor de komende jaren?
‘Na de heropening van het Aquarium zet Artis koers op verdere verduurzaming. Ons streven is om in 2030 klimaat positief te zijn. Dit willen we onder meer realiseren door slim gebruik te maken van hemel- en grachtenwater, het realiseren van WKO, warmte- en koudeopwekking waardoor we van het gas af kunnen. En verder het verminderen van lichtvervuiling, optimaliseren van afvalscheiding en hergebruiken reststromen waar mogelijk.
Tegelijkertijd versterken we de lokale biodiversiteit binnen het park, waar naast de dieren in verblijf ook stadsnatuur als bijen, vleermuizen, vogels en kleine zoogdieren hun plek vinden. En dan hebben we het nog niet eens over de ambities die we hebben als het gaat om het aanpakken van dierverblijven, de bouw van een nieuw dienstencentrum en het realiseren van een olifantenstal en de daarbij behorende herinrichting van het parkeerterrein. Artis is al 186 jaar in beweging. En dat zal altijd zo blijven.’
