Wat denken doet is de titel van het mooi vormgegeven nieuwe boek van Carolien van Welij. Schrijvers, kunstenaars, dichters en wetenschappers vertellen over een moment waarop filosofie hun leven veranderde. Met een kort verhaal daarover, een foto en een passende tekst van een filosoof weet van Van Welij deze momenten uit de dagelijkse praktijk op beeldende wijze te vangen.
Arie van Tol | Foto Frank Schoevaart
De verhalen in Wat denken doet verschenen eerder, tussen maart 2013 en september 2022, in de rubriek Het Moment in het blad Filosofie Magazine. Ruim een jaar geleden kwam Eiland Oost uit. Columns van Carolien van Welij die eerder verschenen in Dwars werden daarin bijeengebracht. Bij de Linnaeus Boekhandel was het afgelopen zomer leestip.
‘Filosofie wordt nogal eens gezien als een louter abstracte wetenschap. En dat is het natuurlijk ook bij veel (oude) filosofen. Maar ik ben meer geïnteresseerd in de praktische, veel concretere kant die er ook zit aan filosofisch denken. In de verhalen van Wat denken doet gaan filosofische overdenkingen of ontdekkingen vooraf aan wezenlijke veranderingen in iemands leven.’ Carolien zoekt geduldig naar de juiste woorden bij mijn openingsvraag. En dat doet ze ook in het vervolg van het gesprek.
René Gude: ‘Woorden moeten houvast bieden. Filosofie is de kunst om woorden te geven aan de werkelijkheid’
Wat maakt een gedachte een filosofische gedachte? vraag ik haar. ‘Ik denk dat het gaat om een andere manier van kijken naar de dingen. Meer gestructureerd misschien. Het doet meer recht aan de complexiteit. Achter vragen zitten volgende vragen. Misschien is het vooral een houding: hoe ga je om met het geheel.’ Ze beaamt dat de verhalen in het boek zeer diverse kanten opgaan; sommige geïnterviewden hebben bijvoorbeeld voor het eerst oog voor het rationele aspect door de filosofische focus, andere komen juist eindelijk bij hun gevoel terecht. ‘Levensvragen van een andere kant bezien dan je altijd gewend bent, dat is misschien de essentie.’
Bregje Hofstede vertelt hoe zij met Susan Sontag haar lichaam herontdekte: ‘Ik was altijd een hoofd geweest.’ Striptekenaar Barbara Stok verzoende zich dankzij Epicurus met haar kinderloosheid. Thomas Verbogt besefte door existentialist Albert Camus dat je aan je leven zoveel mogelijk lichtheid moet geven. Esther Gerritsen vertelt over het moment waarop ze begrip vond bij een filosoof toen ze verstrikt raakte in een onmogelijke zoektocht naar een wereld zonder betekenis. Micha Wertheim benoemt de invloed van filosoof Walter Benjamin op zijn werk: ‘Een kunstwerk moet vragen oproepen en mag niet eenduidig zijn. Ook niet als die eenduidigheid goed bedoeld is.’
Carolien zelf heeft de selectie gedaan. ‘Aanvankelijk waren dat mensen die een cursus of college filosofie volgden. Gaandeweg kwam ik meer uit bij schrijvers, kunstenaars, dichters en wetenschappers. Gesprekken duurden vaak zo’n anderhalf uur, later in coronatijd via zoom hield ik maximaal een uur aan. Zoeken is het kernwoord, zowel bij het gesprek als bij het uitwerken van het interview. Nee, het was lang niet altijd eenvoudig Het Moment te vinden en de zoekende woordenwisseling terug te brengen tot een kernachtige tekst.’
Zowel oorspronkelijk in Filosofie Magazine als in het boek wordt het verhaal opgesierd met een portretfoto. De toepasselijke citaten van filosofen zijn door Carolien uitgezocht en extra toegevoegd aan de boekversie. Ook de volgorde en de categorisering in hoofdstukken zijn nieuw.
Carolien is behalve filosoof neerlandicus. Taal is cruciaal in haar benadering van filosofie. ‘Ja, taal, zin, betekenis, dat zijn wat mij betreft kernbegrippen. Net als bij de verhalen in Wat denken doet is bij het cursusprogramma Doorleefde filosofie taal het belangrijkste middel. Met zorgvuldig gezochte taal passen deelnemers filosofische thema’s toe op eigen vraagstukken.’ De cursus beslaat zes avonden van zo’n twee uur en het interactieve proces wordt in de slotaflevering besloten met het schrijven van een eigen stukje over een zelf aangekaart vraagstuk. Deelnemers hoeven geen filosofische en/of wetenschappelijke achtergrond te hebben. ‘Filosofen die regelmatig aangehaald worden in mijn cursussen zijn niet geheel toevallig vaak vrouwen.’
Patricia de Martelaere: ‘Het fijne van denken is: je kunt het altijd en overal doen’
Doorleefde filosofie wordt door Carolien gegeven aan de Volksuniversiteit Amsterdam. Aan de Hogeschool voor toegepaste filosofie is zij docent Schriftelijke Taalvaardigheid. Ook kan er met haar een één op één filosofisch consult worden afgesproken. Verder is Carolien huisfilosoof van de Roode Bioscoop en geeft ze regelmatig filosofische lezingen.
Een duidelijk aanwijsbaar Moment waarop het filosofische denken voor het eerst een rol in haar eigen leven begon te spelen heeft Carolien niet. ‘Tijdens mijn studie Nederlands is gaandeweg filosofie steeds belangrijker voor me geworden. En dan met name taalfilosofie. Natuurlijk heb ik me eerst door de abstracte complexiteit van taalfilosofen als Noam Chomsky moeten worstelen. Maar al snel ontdekte ik dat taalfilosofie veel meer was, dat het ook heel praktisch kon zijn en gebruikt kon worden.’
Komen in jouw boek politiek en maatschappij er niet wat bekaaid van af in vergelijking met het individu en de taal? ‘Ik denk dat dat logisch is in een boek dat gaat over persoonlijke ervaringen. De verhalen gaan dan wel niet over politieke kwesties en stellingnames, wel gaan ze over een veranderende houding ten opzichte van de werkelijkheid.’
Patricia de Martelaere noemt Carolien als ik haar vraag naar een favoriete filosoof. ‘Zij is schrijver en filosoof. Literatuur en filosofie hebben veel raakvlakken, dat lijkt mij duidelijk. Er is niet een bepaald thema dat er bij haar uitspringt. Haar heldere en scherpzinnige beschrijvingen van diverse filosofische thema’s spreken mij erg aan. Bijvoorbeeld in haar boek Een verlangen naar ontroostbaarheid.’
Of Carolien zelf zich in de toekomst zal wagen aan een inhoudelijke verhandeling, aan een essay-achtig boek, laat ze in het midden. Wel zegt ze het belang van filosofie aan een groot publiek te willen uitdragen. Vooralsnog is ze meer dan tevreden met haar twee uitgebrachte bundels.
Info, ook over cursusdata carolienvanwelij.nl
