Toen hij op de IDFA in een Amerikaanse documentaire zag dat dementie een vorm van rouw is – verdriet over het verlies van het gewone leven – viel hem in dat hij de dementerenden met muziek misschien troost kon brengen.
Nu, tien jaar later, heeft Andy Bruce in het Flevohuis zo’n honderd bewoners met dementie nieuwe ruimte in hun ziel geboden met voor iedereen persoonlijk gemaakte ‘soundscapes’. Hij is een bevlogen specialist geworden in ‘auditieve veiligheid’.
Frans van Lier | Foto’s Frank Schoevaart
Andy Bruce komt uit Schotland, is trombonist en speelde met hart en ziel bij het Willem Breuker Kollectief, in het Jazzorkest van het Concertgebouw en bij nog een stel bands. Hij zit vol dolle muzikantenverhalen, maar persoonlijk verdriet bracht hem in een heel ander circuit. Hij kreeg de misère te verwerken van een scheiding en van de dood van zijn vader en voelde hoezeer de toevlucht naar muziek een steun kon zijn.
Bruce (54, weerbarstig kort haar op een vriendelijk hoofd) kwam in 1992 naar Nederland om te studeren aan het Conservatorium in Hilversum. Hij is hier gebleven en spreekt inmiddels vlekkeloos Nederlands waarin slechts een subtiel accent is te horen. Genoten heeft hij van de tijd waarin hij met Willem Breuker en de zijnen de hele wereld overtrok, tot China en Japan aan toe.
Geluidservaringen
Rond 2013, toen hij de Amerikaanse documentaire had gezien, vond hij een paar academische onderzoeken over rouwverwerking maar ook over omgevingsgeluid, over de effecten van vrolijke en droevige muziek en specifieker nog over geluidservaringen van dementerenden. Waar dikwijls harde geluiden (dichtslaande deuren, radio of televisie op volle sterkte) onrust en angst aanjagen kan rustige muziek de patiënt kalm maken, zoals het ruisen van de zee of vogelgeluiden in een bos dat ook kunnen.
Uit klemmende isolement
Met de zelf verworven missie om met die kennis en eigen inzicht verder te gaan richtte Bruce in 2016 de stichting Klankspoor op, die financiële steun vond bij een aantal particuliere fondsen. Daarmee kon hij in het Flevohuis een bescheiden studiootje inrichten, waar hij sindsdien werkt aan ‘soundscapes’ met veel meer dan muziek alleen. Van alle bewoners van het huis, voor wie hij rustgevend geluid creëert, peilt hij de persoonlijke achtergronden door gesprekken met hun naasten en, voor zover mogelijk, met henzelf. Dan gaat hij op zoek naar geluiden uit hun oude leefomgeving en combineert die met flarden uit de gesproken herinneringen. Voeg daar muziek aan toe waar de patiënt van houdt of die bij hem/haar past en er ontstaat een geluidsbeleving die de betrokkene uit zijn klemmende isolement kan halen.
Krassende schaatsen
‘Ik noem het auditieve veiligheid, een vertrouwd gevoel dat de stress bij de betrokkene en dan ook bij het personeel onderdrukt’, zegt Andy Bruce. ‘Je veilige omgeving heeft te maken met geuren, beweging, licht, geluid. Je eigen omgevingsgeluid sla je al op als pasgeboren baby. Dat schijnt zelfs al in de baarmoeder te beginnen.’
Een meneer die ooit vijf keer de Elfstedentocht had gereden heeft hij het geluid van krassende schaatsen op glad ijs geboden en een stukje oude opgewonden radioreportage van toen in 1963 Reinier Paping de tocht won. Voor een mevrouw heeft hij het karakteristieke geluid van vijf tegelijk tikkende klokken in haar oude woning opgenomen.
Uurtje langs de Dappermarkt
Voor een andere mevrouw, die houdt van ‘minimal music’, heeft hij een verdroomd muziekstuk gemaakt in de trant van Arvo Pärt. Zelf gecomponeerd en uitgevoerd: het hele orkest plus koor komt uit zijn studiootje, elektronisch. Onder zijn tafelblad met elektronica trekt hij dan een klavier tevoorschijn en met de toetsen daarvan laat hij violen zingen, koper schallen en stemmen samenvloeien in ijle muziek van eigen hand – prachtig en allemaal ‘nep’.
‘Ik noem het auditieve veiligheid, een vertrouwd gevoel dat de stress onderdrukt’
Met de microfoon een uurtje langs de Dappermarkt voor een Amsterdammer uit die buurt, klagelijke strijkinstrumenten met Berberse klanken voor een Marokkaan – tot ver over de grenzen zoekt de ondernemende Schot zijn materiaal om ook bij import-Amsterdammers hun angst, eenzaamheid en verwarring te beteugelen.
Klankpaleis
Bruce: ‘In de Covid-tijd is er hier een meneer gestorven, die in zijn geïsoleerde stervensfase alleen maar de als Marsmannetjes ingepakte verplegers te zien kreeg. De audio die ik voor hem had gemaakt, 160 minuten lang, is in een lus voor hem afgespeeld en zo is hij rustig gestorven.’
Dankzij de ondersteuning van vijf donerende fondsen heeft Bruce een zogenaamd Omniwave speakersysteem kunnen aanschaffen: vier op elkaar gerichte cilindrische luidsprekers die een illusie van volledige omvatting door het geluid wekken: de herkomst van de klanken is niet meer te traceren, het is helemaal om je heen. De activiteitenkamer waarin het ‘surround sound’ systeem in de vier hoeken is aangebracht, noemde hij het Klankpaleis. De ervaring hier volledig in het geluid op te gaan kan een oase zijn voor wie zijn zekerheden heeft verloren.
Verademing
Ander attribuut: de ‘Qwiek Snooze’, een geluidsbron in een nylon kussen dat in bed onder het hoofdkussen wordt gelegd. Bij het inslapen en ontwaken biedt het de patiënt zachte muziek, kalmerende woorden en oriëntatie.
Froukje Hamaker, specialist Ouderengeneeskunde in het Flevohuis onderschrijft het effect. ‘Als mensen ’s morgens wakker worden zijn ze gedesoriënteerd. Ze worden aangekleed en willen niet dat de verzorger aan ze zit. Als ze dan horen: “Goedemorgen, we gaan u even lekker aankleden” enzovoort dan kan dat geruststellen.’
Ze beschrijft hoe het een verademing kan zijn voor een hele groep als iemand die in een huiskamer voortdurend zit te schreeuwen, een koptelefoon op krijgt met kalmerend geluid.
‘Beklompen’
‘Ik zou het erg jammer vinden als we hem kwijtraken’, zegt Hamaker, doelend op een mogelijk gedwongen vertrek van Bruce in een bezuinigingsronde. Het Klankpaleis blijft, hoe dan ook, tot eind van het jaar in het Flevohuis. En daarna?
Voor zulk soort tegenslagen vanwege Nederlandse bureaucratie heeft de taalvaardige Andy een passend woord bedacht: beklompen.
