Home IJopener Boekenhoek | De mens en zijn grens

Boekenhoek | De mens en zijn grens

0

Grensfanaat Milo van Bokkum laat in zijn boek zien dat de meeste landsgrenzen niet vanzelfsprekend liggen waar ze liggen. Achter elke grens zit een verhaal: soms bewogen, soms komisch en soms ook louter arbitrair.

Eline Crijns | Foto Annaleen Louwes

In de woonkamer van Milo van Bokkum (1994) in de Indische Buurt hangt een topografische schoolkaart van Nederland en België aan de wand. Tijdens ons gesprek zullen we er regelmatig naar wijzen, want het thema is grenzen. Vorig jaar verscheen Van Bokkums boek Grensstreken met de ondertitel Waarom grenzen liggen waar ze liggen. Die vraag is niet zo eenvoudig te beantwoorden blijkt na lezing van het boek en in het gesprek met de auteur. Want elke grens heeft een historisch verhaal waarbij mensen keuzes hebben gemaakt over waar de lijn tussen twee landen getrokken moest worden. Soms zijn die ingegeven door natuurlijke barrières als bergketens of de loop van een rivier. Maar wat als die rivierloop na verloop van tijd verandert al dan niet door mensenhanden, zoals de Maas?

‘Op vakantie zoek ik altijd de grensstreek op’

Veel grenzen zijn ook bepaald door wat een toevallig lijnenspel lijkt. Tekentafelgrenstekenen is het neologisme, het nieuwe woord dat de auteur gebruikt voor landsgrenzen die vanachter een bureau getrokken zijn op een landkaart zonder de situatie ter plaatse in ogenschouw te nemen. Een methode die nogal eens gebruikt is door kolonisten die een continent onderling verdeelden, wat bijvoorbeeld heeft geleid tot de rechte lijnen die kenmerkend zijn voor de landkaarten van Afrika en Noord-Amerika. Getekende lijnen die soms hele volksstammen letterlijk verdelen. En wat als blijkt dat de meetinstrumenten innovatiever worden waardoor het werk van vroegere landmeters toch niet blijkt te kloppen met het eerder overeengekomen uitgangspunt? Dat was het geval bij de tekentafelgrens tussen Canada en de Verenigde Staten. Die zou op de 49ste breedtegraad moeten lopen, maar de werkelijkheid blijkt anders leren we in Grensstreken.

Van Bokkum doorkruist in zijn boek de hele wereld; het register loopt van Aamsveen tot Zwitserland en van Pakistan tot Urk. Het verhaal is doorspekt met anekdotes, historische weetjes en grensconflicten. ‘Voor mij zijn grenzen altijd interessant geweest’, vertelt Van Bokkum. ‘Op vakanties zoek ik altijd de grensstreek op. Een grens in het landschap zie je vaak niet, maar tegelijkertijd verandert op die plek alles. Er gaan andere wetten gelden, andere politiek, je komt vaak in een andere cultuur.’ Het is die onzichtbare ingreep in het landschap die Van Bokkum aanspreekt. ‘Bij de grens is de natuur meestal mooi, het is relatief afgelegen en soms nog een beetje een wildernis. De oostgrens van Nederland was vroeger bijvoorbeeld een groot moerasgebied, de restanten daarvan zijn er nog.’

Van Bokkum groeide op in Amsterdam-Oost en werkt als journalist op de economieredactie van NRC aan het Rokin. In de weekeinden probeert hij de stad zoveel mogelijk te verlaten en zoekt liefst de grenzen van het land op. Daar is altijd wel iets te vinden dat zijn grensfascinatie voedt. Met zijn enthousiasme overtuigt hij vrienden en familie om mee te gaan op zijn grensexpedities. ‘Als ik een interessant verhaal erover kan vertellen, weet ik ze meestal wel mee te krijgen. Ik kies bijvoorbeeld bewust San Marino of Liechtenstein uit als vakantiebestemming, dat zijn typische Europese ministaatjes en zoiets wil ik toch met eigen ogen zien.’

Google Maps

Hij laat een kaart van Roermond zien die hij recent kocht en wijst aan hoe de gemeentegrens merkwaardig uitsteekt in Duitsland. ‘Kijk, dit is een mooi voorbeeld van hoe het landschap aan de grens verandert, zoals vaak het geval is. Dit hapje uit Duitsland is daarmee het enige terrassenlandschap dat Nederland rijk is en waar het land in drie stappen omhoog loopt’, vertelt Van Bokkum enthousiast over zijn nieuwe aanwinst.

In zijn kasten liggen meer opgerolde landkaarten en stapels atlassen. ‘Ik verzamelde ze als kind al, maar ik lees ook andere boeken en hou ook van andere dingen zoals architectuur en treinen’, haast hij zich eraan toe te voegen. ‘Maar ik kan eindeloos naar kaarten kijken. Je komt van alles tegen. Grenzen die gek lopen of juist heel rechte lijnen met dan weer een vreemd uitstulpsel. Dan ga ik uitzoeken hoe dat zo is gekomen. De verhalen achter het ontstaan van grenzen zijn betekenisvol, want een grens grijpt heel erg in de wereld in. Maar een grens komt soms tot stand doordat die, bij wijze van spreken, op de achterkant van een servetje wordt gekrabbeld. Dat contrast tussen hoe groot het is in de werkelijkheid en hoe achteloos die grens soms gevormd is, fascineert me.’

Een favoriet tijdverdrijf van Van Bokkum naast het bestuderen van landkaarten is het uitpluizen van Google Maps. Daarop blijkt de werkelijkheid soms te worden weergegeven afhankelijk van het land waar je in bent en welke politiek daar geldt: ‘Best wel sneaky’, zegt Van Bokkum. ‘In de Russische versie van Google Maps loopt er een harde grens tussen De Krim en Oekraïne en in andere versies loopt er een stippellijntje. Het internetbedrijf verklaart dit door te zeggen dat ze zich aan de lokale wetten moeten houden.’

Zelf en de Ander

De mens en zijn grens, we leven in ‘een wereld waarin Zelf en Ander altijd afgebakend moeten worden, waarin met enige hybriditeit zelden genoegen wordt genomen’, schrijft Van Bokkum. ‘Hierover wordt veel gediscussieerd door politicologen en sociologen. Is ieder zijn eigen gebied handig voor de wereldvrede? Of moet je geen harde lijn zetten? Ik ben er zelf niet uit of grenzen wel of geen goed idee zijn. Ik groeide op met de EU en Schengen waarin grenzen zo onbelangrijk mogelijk zijn. Tot corona kwam. Ik had niet verwacht dat dat zo zou uitpakken met harde grenssluitingen. Mijn generatie is gewend dat je zo de grens oversteekt.’

Als Grensstreken één ding duidelijk maakt, dan is het dat grenzen niet in beton zijn gegoten. En waar de mens grenzen trekt, ontstaat vroeg of laat voer voor conflicten. De inval van Rusland in Oekraïne is het meest recente voorbeeld. Maar ook Nederland en Duitsland hebben nog altijd niet de exacte grens bepaald in het water van de Eems, schrijft Van Bokkum. ‘Toen er windmolens moesten komen in het water werd de kwestie weer actueel. Maar die is nog altijd niet opgelost, hoewel er geen conflict is maar men samenwerkt volgens afspraken in de praktijk.’ In het boek zitten veel voorbeelden van hoe grenzen zijn verschoven in de loop van de tijd en dat blijven doen. De laatste grenswijziging in Nederland is de uitruil van moerasland rond de Maas. Die ruil dateert nog maar van een paar jaar geleden. Van Bokkum: ‘Er is veel gewisseld en geschoven met grenzen in de loop van de geschiedenis, en er is geen reden om aan te nemen dat we nu in een eindfase terecht zijn gekomen.’

Amsterdamse grenzen

Amsterdam staat niet in het boek, maar is daarover nog iets bijzonders te vertellen? Van Bokkum: ‘Voor sommigen is de ringweg de psychologische grens van Amsterdam. Er zijn mensen die niet veel buiten de stad komen. Ik verbaas me daarover, want Nederland is prachtig en in een dag kun je ver komen. Een recente verandering aan de grenzen van Amsterdam is dat Weesp bij de gemeente is gekomen. Ook opvallend is dat Amsterdam ligt in de provincie Noord-Holland, maar ook grenst aan de provincie Utrecht. En Amsterdam heeft als enige Nederlandse gemeente een exclave, want stadsdeel Zuidoost (en daaraan vast Weesp) zit niet vast aan de gemeente Amsterdam, want daartussen liggen de gemeentes Diemen en Ouder-Amstel.’

Grensfanaat Van Bokkum schudt de grensfeitjes uit zijn mouw. Tussen neus en lippen vertelt hij dat er geen vierlandenpunt is in de wereld – je wilt meteen een atlas pakken om dat na te zoeken – en hij praat net zo makkelijk over ‘double-locked-landen’ (landen die niet grenzen aan landen die aan zee grenzen). ‘Ik noem dit nerd-taal’, zegt Van Bokkum met de nodige zelfspot. In Grensstreken behandelt hij enclaves en contra-enclaves en maakt de lezer kennis met condominia (plekken op aarde waar twee landen de dienst uitmaken, zoals het Fazanteneiland dat beurtelings bestuurd wordt door de Spanjaarden en de Fransen). Ondanks dit soort jargon leest het boek soepel weg, niet in de laatste plaats door de rijke cartografische illustraties die laten zien hoe merkwaardig sommige grenzen over onze aardbol lopen – als je erop gaat letten.

  • Grensstreken, waarom grenzen liggen waar ze liggen – Milo van Bokkum – Uitgeverij Van Oorschot – 224 pagina’s – 25 euro