Wie tegenwoordig door de nieuwbouwwijk Amstelkwartier wandelt, zal nauwelijks nog iets merken van de rauwe industriële geschiedenis van het gebied. Op enkele overblijfselen van de voormalige Zuidergasfabriek na – zoals de iconische watertoren – domineren strakke nieuwbouw en verzorgde straten het stadsbeeld.
Joost Verra
Ooit was dit een plek waar de gewone Amsterdammer weinig te zoeken had. Al in de 18e eeuw werd het gebied aangewezen voor het verplaatsen van vervuilende industrie uit de binnenstad. De ligging aan de Amstel was ideaal: er was volop ruimte voor grootschalige bouw en er was directe toegang tot de rivier, belangrijk voor transport en waterverbruik. Destijds lag deze locatie nog ver buiten de stadsgrenzen.
In 1909 opende de Zuidergasfabriek haar deuren. Hoewel het complex in het zuiden van de stad lag, werd het vanaf 1921 ingedeeld bij stadsdeel Oost. Omdat de Oostergasfabriek al bestond, bleef de naam ‘Zuidergasfabriek’ gehandhaafd. Lange tijd was deze fabriek, samen met drie zusterfabrieken (waaronder de bekende Westergasfabriek), verantwoordelijk voor de levering van gas voor verwarming en straatverlichting. Met behulp van kolen werd hier een essentieel deel van de stadsenergie geproduceerd.
Naarmate Amsterdam groeide – mede door de aanleg van de Rivierenbuurt – kwam de stad steeds dichterbij. Tegelijkertijd verloor gas geleidelijk zijn dominante rol, mede door de opkomst van elektriciteit. Toch bleef de fabriek nog geruime tijd operationeel. In de jaren 1920 werd er zelfs een waterzuiveringsinstallatie aan het gebied toegevoegd, die tot kort voor de bouw van het huidige Amstelkwartier actief bleef.
In 1943 werd de Zuidergasfabriek per ongeluk gebombardeerd door de Amerikanen, tijdens een missie die eigenlijk gericht was op de elektriciteitscentrale in IJmuiden. De schade bleef gelukkig beperkt, al was de gebeurtenis tekenend voor de turbulente oorlogsjaren.
Tot ver na de oorlog bleef het gebied een grauw, industrieel landschap. In 1967 sloot de fabriek haar deuren definitief, nadat aardgas – onder andere afkomstig uit Groningen – de standaard werd in Nederland. In tegenstelling tot de Westergasfabriek werd het grootste deel van het complex gesloopt. Slechts enkele gebouwen bleven behouden: de watertoren, het regulateursgebouw en enkele arbeiderswoningen.
We maken een sprong vooruit. Na decennia waarin het terrein werd gebruikt door bedrijven zoals betoncentrales, opslagloodsen en groothandels, werd in het begin van deze eeuw besloten tot herontwikkeling van het gebied. Er werd een ambitieus stedenbouwkundig plan opgesteld, met ruimte voor duizenden woningen, kantoren, scholen, horeca en een stadspark. Kernbegrippen waren duurzaamheid, vergroening en leven aan het water.
Amsterdam kampte, zoals nog steeds, met een groeiend woningtekort. In de jaren 90 en 2000 groeide de stad snel en was de behoefte aan nieuwe woningen hoog, vooral op goed bereikbare plekken. Het terrein langs de Amstel is relatief centraal, goed ontsloten (vlak bij station Amstel en metrostation Spaklerweg), en ligt aan het water — een kansrijke locatie dus.
Dit markeerde de grote ommekeer: van industrieel bedrijventerrein naar een levendige woonwijk. De oude watertoren werd behouden en vormt nu het middelpunt van het nieuwe Park Somerlust. Op zonnige zomerdagen is het een drukte van belang aan de Amsteloevers; wandelaars, fietsers, watersporters en bewoners genieten volop van het hernieuwde stadsdeel.
De nieuwbouw in het Amstelkwartier kenmerkt zich door een strakke, minimalistische architectuur. Veel gebouwen combineren moderne materialen met grote raampartijen en bakstenen gevels, passend bij het eigentijdse karakter van de wijk. Of het ook mooi is, hangt af van ieders eigen smaak. Zeker is, dat het een levendige nieuwe buurt is geworden.
Het grootste deel van de wijk is inmiddels voltooid, terwijl bouwfase 3 langzaam op gang komt. Het gebied ten zuiden van de Amstelstroomlaan is momenteel nog een zandvlakte, maar zal de komende jaren veranderen in een volwaardig woongebied. De verwachting is dat het volledige project in 2030 afgerond zal zijn.
