Traditiegetrouw vindt op zaterdagavond 15 maart de jaarlijkse Stille Omgang plaats. Zo’n vijfduizend katholieken uit het hele land lopen dan een rondje van een uur door de binnenstad – Warmoesstraat, Nes, Rokin, Spui, Kalverstraat, Nieuwendijk terug naar de Prins Hendrikkade. De lantaarn die altijd wordt gebruikt tijdens deze processie is – met veel andere objecten – te zien in de tentoonstelling Mirakel van Amsterdam, over het herinneren van het verleden én de toekomst in Museum Ons’ Lieve Heer op Solder.
Anne-Mariken Raukema | Foto’s Museum Ons’ Lieve Heer op Solder en Anne-Mariken Raukema
Het is de eerste expositie in het nieuwe gebouw aan de overkant van de Heintje Hoekssteeg die uitkomt op de Oudezijds Voorburgwal. Beide voormalige woonhuizen zijn verbonden door een ondergrondse doorgang. In het andere gebouw is al 137 jaar een museum gevestigd, in het begin Amstelkring, later Ons’ Lieve Heer op Solder, een van de ooit twintig schuilkerken in de Amsterdamse binnenstad. Immers, de Alteratie van 1578 waarbij Amsterdam als laatste van de Hollandse steden protestant werd, moesten de rooms-katholieke burgers hun diensten in het geheim, in zogenaamde schuilkerken, houden. Deze waren vanaf de straat niet herkenbaar als gebedsruimte.
Verbrande hostie
Precies 680 jaar geleden, op 15 maart 1345, gonsde door middeleeuws Amsterdam: er is een wonder gebeurd, een mirakel! Een zieke oude man spuugt thuis in zijn woning op de hoek waar nu de Wijde Kapelsteeg en de Kalverstraat samenkomen, een hostie uit in het vuur die de volgende dag ongeschonden in de vlammen van de brandende haard werd aangetroffen. Dit zou een teken van God zijn. Immers, de hostie, een stukje brood, is het symbool van het lichaam van Christus. Deze bovennatuurlijke interventie van het opperwezen werd bevestigd door de bisschop van Utrecht en het bestuur van Amsterdam. De originele hostie, organisch materiaal, is natuurlijk vergaan, maar als symbool overleeft het al zeven eeuwen.
Op de plaats waar het woonhuis van de gestorven man stond, werd de Kapel ter Heilige Stede gebouwd, om de herinnering aan het mirakel van Amsterdam levend te houden. Immers, andere steden als Alkmaar en Amersfoort hadden hun eigen mirakels. De Heilige Stede maken Amsterdam tot een populair bedevaartsoord. De zuil die in 1988 op het Rokin, ter hoogte van de Amsterdam Dungeon en Starbucks herinnert aan het Amsterdamse 14e-eeuwse wonder.
Een meer dan levensgrote reproductie van een schilderij uit 1555 van een processie met vaandel opent de expositie. 23 jaar later zou Amsterdam worden ‘gezuiverd van den roomsch-katholieke traditie’. In de Kapel ter Heilige Stede worden alle verwijzingen naar het mirakel van Amsterdam weggehaald en werd Nieuwezijds Kapel genoemd. Slechts enkele objecten zijn de afgelopen eeuwen bewaard gebleven. Deze topstukken zijn nu te zien.
In 1908 – men dacht toen anders over cultureel erfgoed en de techniek is nu vele malen beter – werd de Heilige Stede gesloopt. Het fundament zou in te slechte staat zijn. Er zijn drie restanten opgesteld in de tentoonstelling, andere delen verdwenen her en der heen, bij kerken, particulieren en musea.
Leonardus Marius
Een van de meest gezaghebbende priesters in de tijd van de schuilkerken was pastoor Leonardus Marius. In 1639 publiceerde hij zijn Amstelredams eer ende opcomen. Zowel de tekst als de gravures zouden tot in de 19e eeuw van grote betekenis zijn voor de uitbeelding van het hoofdstedelijk mirakel. Op verschillende vergulde voorwerpen, prenten en schilderijen komen de iconografische details letterlijk terug. Voor het eerst wordt de datum van ‘medio maart 1345’ genoemd. Wie dit bijzondere boek wil zien, moet in de eerste drie maanden gaan kijken, daarna is de bruikleen afgelopen, en komt er een ander heel opmerkelijk boek, uit Brussel. De kapel is door de Alteratie in de 17e eeuw niet meer in gebruik.
Onder invloed van pastoor Marius, van oorsprong een Zeeuw, bekeerde Joost van den Vondel, groot vaderlands dichter (!), zich van doopsgezind naar rooms-katholiek. Hij was dus wel al gewend aan schuilkerken en schreef na zijn overstap Heerlyckheit der Kercke en Altaergeheimenissen.
Jacob van de ‘witjes’
De Amsterdamse tekenaar, schilder en plafondwerker Jacob de Wit (1695-1754) maakte vier tekeningen over het mirakel van Amsterdam. Ook voor hem zijn de gravures in Marius’ boek leidend. Voor de schuilkerk, nu Ons’ Lieve Heer op Solder, maakte hij zijn eerste plafondschilderingen; later zouden er nog vele volgen in ander Amsterdamse schuilkerken. Bekend bij een groter publiek werd hij evenwel door wat later ‘witjes’ werden genoemd: ‘trompe l’oeil’ schilderingen van putti (blote engeltjes) op en tegen plafonds, die 3D lijken, maar volkomen plat zijn.
Een kleine zaal is geheel gewijd aan de Heilige Stede. Van Jacob van Oostsaenen (hij kwam inderdaad uit Oostzaan) hangen acht fragmenten, overblijfselen van een groot doek, dat ook in de Heilige Stede gehangen heeft. Het is nu eigendom van de Protestante Kerk Amsterdam, de laatste eigenaar van de kapel en wordt bewaard in het Amsterdam Museum. Indrukwekkend is het borduursel op een groot kussen en ‘de mirakelkist’, maar onderzoek wees uit dat het hout niet 14e-eeuws is, maar jonger. Het gaat waarschijnlijk om een oude archiefkist, verbonden aan de kapel. Verder nog twee kleine, maar fijne pelgrimsinsignes, destijds bedoeld als souvenir.
Nu de toekomst
Tot zover het verleden van het Amsterdams mirakel. Maar het museum (oudste particuliere museum van Amsterdam) wil ook vooruit kijken. Daarom zijn drie hedendaagse kunstenaars uitgenodigd om een nieuwe dimensie te geven aan de verhalen en tradities rondom het mirakel. Samen met leerlingen van een vmbo-school denken zij na over wat er over 250 jaar aan Amsterdam herinnerd moet worden.
DJ en producent JP Enfant vertaalde eeuwenoude klanken van het koorboek Occo Codex naar een hedendaagse elektronische compositie. Tijdens ADE verleden jaar trok hij herhaaldelijk een volle schuilkerk. Vanaf juni worden miszettingen van onder andere Josquin Desprez (Joske van der Weiden) ten gehore gebracht. Pompeius Occo was rond 1500 kapelmeester van de Heilige Stede.
Kaili Smith werkt aan een eigentijds altaarstuk waarin hij inspiratie ophaalt uit de buurt, de collectie van het museum en verhalen van de jongeren uit de Voices Community. Het werk is nog niet af, de komende maanden wordt het voltooid, en er zijn nu al bekenden uit de buurt op te herkennen, waaronder een straatcoach.
Maha Eljak gaat met de jongeren aan de slag om een magazine te creëren, waarin hun hoop, herinneringen en identiteit centraal staan. Dit proces mondt uit in een dynamisch werkatelier, waarin de jongeren uiting geven aan hun zorgen, wensen en dromen voor de toekomst. Uiteindelijk worden alle bladzijden van het tijdschrift aan de muur gehangen.
Wat ik handig en sympathiek vind, is dat elke bezoeker een handzaam boekje krijgt met relevante informatie over de afzonderlijke werken, wat achtergrondinformatie en een woordenlijst. Hiermee worden eigenlijk alle termen van het rooms-katholicisme van toen en nu verklaard. Van aflaat tot processie.
Dat geldt ook voor de interactieve wandeling die ook in andere delen van de stad speelt. Zoals het Luthers Diaconiehuis aan de Nieuwe Keizersgracht, maar ook opmerkelijke ontdekkingen elders in de stad.
De tentoonstelling Mirakel van Amsterdam, over het herinneren van het verleden én de toekomst is te zien van 13 maart tot en met 7 september 2025
Check www.opsolder.nl www.deanderekaart.amsterdam
