Het Pieter Nieuwland College in de Watergraafsmeer draagt bij aan Nieuwlands grote naamsbekendheid. Minder bekend is de Pieter Nieuwlandstraat in de Dapperbuurt. Nieuwland geldt als ‘het wonderkind uit de Watergraafsmeer’; hij is zelfs ooit ‘de Nederlandse Newton’ genoemd.
Geleerden en straatnamen rond het Oosterpark – deel 8
Robert van Andel | Beeld Henk Pouw
Amsterdam in de tweede helft van de 18de eeuw vormt het decor waarbinnen Pieter Nieuwland (1764-1794) zijn roem vergaart. Dit is het tijdperk van de Verlichting met een accent op vertrouwen op het verstand. Gedurende zijn korte leven, slechts dertig jaar, maakt hij al van jongs af aan indruk met zijn voorlijke intellectuele prestaties en zijn enorme talent om het geleerde te onthouden. Zijn uitzonderlijke begaafdheid, zowel voor taal als rekenen, wordt opgemerkt door zijn ouders. Hij overvleugelt al snel zijn vader Barend Nieuwland in rekenen en wiskunde. Zijn moeder Marretje Klinkert leert hem lezen maar ze zijn in korte tijd door alle beschikbare teksten heen. De familie woont bij hun houtbouwwerkplaats aan de voormalige Schagerlaan, in de Watergraafsmeer.
Jaap Kruizinga, onderwijzer, publicist en chroniqueur van de Watergraafsmeer in de vorige eeuw, noemt als woonadres van de familie Nieuwland Schagerlaan 71. Dit huisnummer roept de suggestie op dat wellicht Nieuwlands geboortehuis tot ver in de twintigste eeuw bestaan heeft. Het blijft daarbij echter wel de vraag wanneer huisnummering op basis van ordelijke volgnummering ingevoerd werd in de Watergraafsmeer; zelfs in stedelijk Amsterdam werd dit eerst in de 19de eeuw vanzelfsprekend.
De Schagerlaan, waaraan de familie Nieuwland woonde, maakte midden vorige eeuw na ruim driehonderd jaar plaats voor de Gooise weg. Enkele tientallen jaren later keerde de naam Schagerlaan terug als straatnaam voor de eengezinswoningen naast het talud van de Gooische weg in woonwijk Julianapark.
Weldoeners van jong genie
Rond de leeftijd van tien jaar kreeg Pieter privéonderwijs van Henricus Aeneae. Dit was een wis- en natuurkundige afkomstig uit Friesland met een gelatiniseerde naam, wat paste bij het uitstralen van geleerdheid. Hij was hoogleraar aan het Amsterdamse Atheneum Illustre, de voorloper van de Universiteit van Amsterdam.
Met toestemming van zijn vader en moeder ontfermden welgestelde patriciërs, de gebroeders Jeronimo en Bernardus de Bosch, bezitters van een buiten in de Watergraafsmeer, zich over de opvoeding en opleiding van het wonderkind. Pieter ging wonen bij Bernardus en echtgenote, en Jeronimo onderwees hem het Latijn. Pieter werd al jong door hen ook buiten Amsterdam in Haagse kringen geïntroduceerd vanwege zijn kennis en dichtkunst.
Hij was dertien jaar oud toen hij zich inschreef aan het Atheneum Illustre voor de studie van Latijnse en Griekse filosofie bij professor Wijttenbach naast wis-, natuur- en sterrenkunde. Nadat de wiskundige Van Swinden in Amsterdam benoemd was, richtte Pieter zich via hem vooral op de exacte vakken. Maar hij oefende zich ook in de moderne talen Engels, Frans, Spaans, Portugees en Zweeds. Tot zijn huwelijk in 1791 woonde hij bij de familie De Bosch.
Felix Meritis
Zijn wetenschappelijke carrière is gekenmerkt door hoogleraarschappen in Utrecht en Amsterdam als hij pas 23 jaar oud is en ook een zeer prestigieus hoogleraarschap in Leiden op 28-jarige leeftijd. Zijn leeropdrachten betroffen de exacte vakken inclusief de praktische toepassing van sterrenkunde in de zeevaartkunde. De wiskundige benadering van scheepsnavigatie, mede aan de hand van de plaatsbepaling op het bolvormige aardoppervlak, vormde hier de uitdaging. Verrassend genoeg is er sprake van dat hij – net 19 jaar oud – zelfs hoogleraar in de klassieke talen had kunnen worden indien hij niet door ziekte uitgevallen was. Nog verrassender is dat Nieuwland als dichter in het Nederlands, Frans en Latijn naam gemaakt heeft en tot ver in de 19de eeuw herdrukt werd. Na Nieuwlands overlijden werd een bundel nagelaten gedichten uitgegeven.
Het Amsterdamse genootschap Felix Meritis, dat de verlichtingsidealen onder de betere burgerij koesterde, bood Nieuwland een honorair lidmaatschap aan. Onder wetenschappers had hij een uitzonderlijk hoge status, wat ook blijkt uit zijn betrokkenheid bij de oprichting van de ‘Kring van Hollandse Scheikundigen’. Zijn medeoprichters hadden naam gemaakt met het elektrisch scheiden van water in waterstof en zuurstof en de recombinatie van deze elementen, waarbij weer water ontstaan was.
Rampspoed
Nieuwland huwde in 1791; rampzaligerwijs overleden zijn echtgenote en dochtertje nog geen jaar later in het kraambed. Enkele jaren later stierf hij zelf, kort na zijn benoeming in Leiden, waarschijnlijk ook aan een infectieziekte. Hij uitte zijn verdriet over de dood van echtgenote en dochter in een lang gedicht waarin hij zoekt naar troost.
Ondanks zijn verbluffende intellect doet het noemen van Nieuwland als ‘de Nederlandse Newton’ vreemd aan. Van Nieuwland zijn immers geen grote wetenschappelijke doorbraken bekend. Hij zal de klassieke mechanica van Newton uitzonderlijk helder hebben onderwezen en zijn levensverhaal toont grenzeloze veelzijdigheid. Maar wetenschappelijk vernieuwend was hij daarmee niet. Het 19de-eeuwse nationalisme moet welhaast de achtergrond geweest waarom hij de ‘Nederlandse Newton’ genoemd werd. Nu lijkt dat misplaatst. Indertijd zal de klankassociatie Newton / Nieuwland wellicht ook meegewerkt hebben.
Bijna honderd jaar na Nieuwlands overlijden besloot de Amsterdamse gemeenteraad in 1891 de benaming van de Derde Van Swindenstraat te herzien en er de straatnaam Pieter Nieuwlandstraat aan toe te kennen in de nabijheid van de Wijttenbachstraat en Van Swindenstraten, dus tussen collegae geleerden aan het Atheneum Illustre.
In 1986 lag Nieuwlands sterfdag bijna tweehonderd jaar in het verleden. De Christelijke Scholengemeenschap Amsterdam Oost, waarin onder andere de voormalige Christelijke HBS opgegaan was, werd in de wandelgangen de Nobelwegschool genoemd. Daar stond het schoolgebouw dat was gebouwd in de zestiger jaren. Het aloude verlangen naar een echte naam kwam opnieuw naar voren en men herinnerde zich de eerdere suggestie van Jaap Kruisinga om de middelbare school de naam van Pieter Nieuwland te laten dragen omdat die vrijwel op de plek van de geboorte van het ‘wonderkind van de Watergraafsmeer’ staat.
Pieter Nieuwland en het evenwicht is de titel van een historisch proefschrift van de hand van Dr. G.A. Steffens. Het werd gepubliceerd in 1964.
