Er moet iets veranderen in het onderwijs, daar is iedereen het over eens. Maar hoe? Voormalig schoolleider van het IJburg College en huidig onderwijsadviseur Nico Moen heeft daar een heel eigenzinnige visie op.
Anita Boelsums | Foto Frank Schoevaart | Dwars
Met een zaag half uit zijn rugzak komt Nico Moen het café in waar we hebben afgesproken. Hij moet zo nog even klussen bij een vriend. Het is een passende metafoor voor de man wiens passie en werk het is om inspirerende leeromgevingen te creëren. Onderwijskathedralen noemt hij ze. ‘Dat zijn ontmoetingsplekken waar alles gebeurt wat bij het leven hoort en die altijd open zijn,’ legt hij uit, ‘vierentwintig uur per dag: plekken om je te ontwikkelen, te eten, leren, dansen, zingen, sporten, noem maar op. En een onderwijskathedraal is een gebouw waar iedereen trots op is, heel belangrijk. We moeten stoppen met het bouwen van de klassieke scholen, laten we onderwijskathedralen maken in plaats van leerfabrieken.’
Leren in de werkelijkheid
Nico Moen begint in 1987 als docent tekenen en geschiedenis, daarna is hij achttien jaar lang schoolleider in het voortgezet onderwijs. In die tijd heeft hij de bouw van vijf schoolgebouwen begeleid: het Montessori College Oost en IJburg 1 en 2. Daar kan hij zijn grensverleggende ideeën toepassen. Zo creëert hij voor het IJburg College een omgeving met een leerplein en daaromheen open lokalen en grote vloeren om bijvoorbeeld een boot op te bouwen. Experts van buiten – ‘leren in de werkelijkheid’ – kunnen er workshops geven. Leerlingen werken niet meer met een bel, zitten niet meer in een klas, hebben geen methode-boeken meer. Ze werken met leergebieden en thema’s, projecten die na 6 weken afgerond zijn en die gevierd worden. En, heel belangrijk, de school is opgedeeld in deelscholen, zodat de grootte van de populatie aangenaam blijft.
Montessoriaan
Hij wil eigenlijk liever een ander woord gebruiken dan onderwijs. ‘Dat klinkt teveel alsof altijd de één de ander iets moet leren, terwijl het erom gaat dat je met elkáár bezig bent. Ik zie onderwijs als ontwikkelen in de breedste zin des woords. Het is tegenwoordig lang niet altijd duidelijk waarvoor je precies wordt opgeleid, het gaat er vooral om dat je met beide benen volwassen in het leven komt te staan.’
‘Van mij zouden de centrale eindexamens afgeschaft mogen worden’
Als geschoold Montessoriaan vindt hij dat ieder kind de gelegenheid moet krijgen zijn eigen route te volgen: vrijheid in gebondenheid, zoals het motto luidt. ‘Bovendien weten leerlingen vaak evenveel of soms zelfs meer dan een docent. Zodra je iets vertelt, pakken ze hun smartphone erbij om te fact checken. Dat betekent dat leerkrachten een meer coachende rol krijgen.’ Hij vertelt hoe zijn vader tot timmerman (zie de zaag) werd opgeleid volgens het oude gildesysteem. ‘Leerling, gezel, meester, allemaal hokjes. Dat kan nu niet meer, we denken al te lang in hokjes, daar moeten we mee stoppen. Ik wil daar heel ver in gaan, niet alleen muren van lokalen letterlijk slechten, maar voor mij zouden ook de eindtermen en centrale examens afgeschaft mogen worden.’
Moen werkt nu als zzp’er: www.detekenmeester.nl. Hij wil verleidelijke plekken creëren om te leren. ‘Daar moet je leerlingen bij betrekken. Heel interessant, die willen helikopterplatforms of zwembaden.’ Hij lacht. ‘Maar als je dan goed met elkaar overlegt, wordt duidelijk dat de middelen er niet voor zijn. De leerlingen leren daar weer van en wij, de bouwers, ook. Wel komen er dan bijvoorbeeld een Grand Café en een theaterzaal.’
Grootste probleem
‘Het pijnlijkste vind ik de segregatie, de witte en zwarte scholen.’ Het raakt hem zichtbaar. Met een ander systeem van ‘inloten’ zou dat volgens hem voorkomen kunnen worden. Hij haalt de High Tech High school aan in het Amerikaanse San Diego waar de leerlingenpopulatie wordt samengesteld uit leerlingen van verschillende wijken. ‘Met brede scholen kunnen leerlingen ook van elkaar leren,’ zegt hij. ‘Ik weet nog dat een vwo-leerling en een vmbo-leerling samen bezig waren een reis naar Londen voor te bereiden. De vwo-leerling wist veel maar hield dat binnen in zijn hoofd, terwijl de vmboleerling onmiddellijk de telefoon pakte en in slecht Engels een jeugdherberg ging regelen. Die twee leerden van elkaar.’
Lerarentekort
‘Een school met zo’n nieuw concept heeft minder leraren nodig. Met het nieuwe leren kun je experts van buiten laten komen om projecten te begeleiden. In IJburg kwamen bijvoorbeeld architecten langs of meubelmakers of noem maar op. Als gezegd: leraren krijgen dan een coachende rol. En leerlingen staan op die manier helemaal in de wereld.’
Revolutie
Het is de hoogste tijd voor een revolutie binnen het onderwijs, vindt Moen. ‘We leven in een nieuwe tijd. We moeten anders leren denken. Dat geldt niet alleen voor onze energievoorziening, de gezondheidszorg of veiligheid, maar ook voor het onderwijs. Let wel, van mij hoef je niet al het oude weg te doen, hoor. Laat 1000 bloemen naast elkaar bloeien. Maar stel niet alles verplicht. Laat mensen kiezen. Stop met de centrale eindexamens en randvoorwaarden. Voorkom dat we dingen stuk maken bij leerlingen, want dat gebeurt maar al te vaak. En vertrouw wat meer op de deskundigheid in het onderwijs, vraag niet steeds om verantwoording af te leggen.’
Hoeven leerlingen dan geen diploma te halen? Moen: ‘Kijk eens naar BN’ers op televisie. Hoeveel hebben hun school niet afgemaakt en hebben uit zich zelf bereikt wat ze wilden? We proberen altijd maar grip op de zaak te houden, alles in hokjes te plaatsen, dat werkt niet meer in deze tijd. Niet voor iedereen tenminste. Leren haal je uit je omgeving. In het oude, huidige systeem zijn we werknemers aan het produceren. Maar dat bestaat niet meer, we wéten niet waar we leerlingen voor opleiden.’
Tekenmeester
Naast fan van Maria Montessori en architect Herman Hertzberger is hij ook fan van Cruijff en Ajax en Willeke Alberti, kortom een apetrotse Amsterdammer die zich eerder Amsterdammer noemt dan Nederlander. ‘Ik vind het zo’n mooie stad, een stad voor iedereen, en als ik dan die segregatie zie, vind ik dat we mensen zo tekort doen. Die ongelijkheid doet me pijn. Ik heb zelf een heerlijke havo-tijd gehad van 7 jaar. Ik gun andere mensen ook zo’n prettige ontwikkeltijd.’
Vroeger wilde hij architect worden. ‘Ik kon alleen niet rekenen, wel tekenen. Vandaar dat ik mezelf tekenmeester noem, een soort geuzennaam. Met de rol die ik nu heb kan ik toch een beetje architect zijn.’
Droom
‘Met het realiseren van een droom ben ik nu bezig. In Almere wordt door de Almeerse Scholengroep een ‘kathedraal voor het leren’ gebouwd, de Montessori Campus, een school voor kinderen van 0 tot 18 jaar. Een heel brede school.’ Ook weer zonder boeken? ‘Waarschijnlijk wel, dat wil zeggen zonder methodeboeken. Er zijn natuurlijk wel allerlei naslagwerken beschikbaar. We moeten echt anders leren denken. Met onze tijd meegaan. We hakken nu toch ook niet meer in steen?’