Zeeslag op bestelling

Zeeslagen, woeste zeeën, rustieke scheepstaferelen, in fijne gedetailleerde zwart-wit tekeningen en in grote gebaren op enorme schilderijen: atelier Van de Velde & Zoon kon alles leveren. Het is te zien in een expositie in het Scheepvaartmuseum tot en met 27 maart 2022.

Anna ten Bruggencate

Op een winderige ochtend fiets ik naar het Scheepvaartmuseum. Het lijkt me een toepasselijke dag om daar de expositie te gaan bekijken van vader en zoon Van de Velde, toonaangevende 17e-eeuwse maritieme kunstenaars. Dit museum is na het Engelse ‘National Maritime Museum’ het grootste maritieme museum in de wereld.  Oorspronkelijk gebouwd in 1655-1656 als Zeemagazijn, een pakhuis voor de Admiraliteit van Amsterdam (dus niet van de VOC!) rijst het grote gebouw op aan het eind van de Kattenburgergracht. Het oogt als een gesloten fort en maakt me wat timide om daar naar binnen te gaan. Maar eenmaal binnen – vooral op het centrale plein – krijg je een gevoel van ruimte. Kinderstemmen van een bezoekende klas galmen langs de bogen rondom de binnenplaats. Naar boven kijkend zie je een enorme glazen overkapping, waarvan het ontwerp is geïnspireerd op de kompaslijnen op oude zeekaarten.

Leveranciers van het hof

In de 17^e eeuw floreerden de handel en scheepvaart in wat toen de Noordelijke Nederlanden heette. Het water en de schepen vormden een grote inspiratiebron voor de kunstenaars van die tijd. Maar vader en zoon Van de Velde staken met kop en schouders boven de anderen uit. Vorsten uit verschillende landen, zoals prins Cosimo de Medici, kochten hun werk en vanaf 1673 hadden de Van de Veldes een vaste aanstelling bij het Engelse hof. Ze werkten vooral in opdracht: zeeslagen met bollende zeilen, wilde zeeën, ‘scheepsportretten’, stilliggende boten met rustieke details. Ruim zeventig jaar heeft het Amsterdamse atelier Van de Velde & Zoon hierin voorzien.

Verslaggever van zeeslagen

De tentoonstelling start op de tweede verdieping. De kunstwerken van vader (linksaf) en zoon (rechtsaf) worden gescheiden gepresenteerd, maar komen zo nu en dan weer bij elkaar.

Willem van de Velde de Oude (1611-1693) werkte voornamelijk in zwart-wit: pentekeningen en aquarel met een dun penseel en potlood. Als ik dichtbij kijk dan vallen me allerlei details op. Bijvoorbeeld door de verschillende masten, zeilen, vlaggetjes als het ware achterelkaar te plaatsen, geeft Willem senior de suggestie dat er op zee heel veel schepen zijn te zien. Veel aandacht is er voor figuranten bezig op het dek, in de masten en touwen of bij zeeslagen verdrinkend in zee. Liggen boten aan wal dan krijg je ook daar een kijkje in het leven van de mensen op het schip of waar ze aan de oevers mee bezig zijn.

Willem van de Velde de Oude wordt in de expositie een ‘vroege oorlogsverslaggever’ genoemd, want hij was aanwezig bij de vele scheepsslagen die toen plaatsvonden. Hij mocht hiervoor gebruikmaken van een klein zeilschip zodat hij de gevechten van dichtbij kon meemaken en in schetsen vastleggen. Thuis werkte hij deze ‘journaels’ uit tot tekeningen en schilderijen. Op deze werken staan hier en daar korte teksten van zijn hand die een uitleg geven over wat er te zien is. Bij zo’n zeeslag waren soms ongekende aantallen schepen betrokken. Te lezen valt dat tijdens de oorlogen tussen de Engelsen en Nederlanders (1652-1674) 80 Engelse en 93 Nederlandse schepen waren te tellen!

Grote formaten

De jonge Willem van de Velde (1633-1707) leerde het vak van zijn vader, maar hij koos voor de schilderkunst. Bij hem zie ik eveneens het goede oog voor detail, maar junior brengt ook sfeer, symboliek en aandacht voor compositie in zijn werk. Het formaat van zijn schilderijen onderstreept de immense aanwezigheid van het geweld van de zee waarmee enorme schepen een strijd leveren. Op andere werken zijn schepen in rust te zien op een gladde kalme zee. Geen briesje wind, alles straalt een grote rust uit. Opvallend zijn de grote luchten met bijna bovenmatige wolken waarachter een roze herfstige gloed.

In het Rampjaar 1672 raakte de Republiek der Nederlanden in oorlog met zowel Engeland als Frankrijk. De Nederlandse kunstmarkt stortte in en opdrachten voor de Van de Veldes bleven uit. Vader en zoon namen een uitnodiging aan van hun grote fan de Engelse koning Karel II en gingen vanaf dat moment Engelse schepen en zeeslagen vastleggen. Bijvoorbeeld ook de overwinning van de Engelsen op Nederlandse koopvaardij. Er moest natuurlijk brood op de plank komen, dus werd vaderlandsliefde ingewisseld voor een zeker inkomen.

Gaten in de zeilen
En terwijl het mij inmiddels duizelt van alle schepen kom ik een verdieping lager oog in oog te staan met twee gigantische wandkleden. Deze wandtapijten naar een ontwerp van Willem van de Velde de Oude zijn vorig jaar aangekocht door het Scheepvaartmuseum en ze verbeelden de Slag van Solebay (7 juni 1672). De tapijten zijn zo groot dat je ze niet in een keer kunt overzien. Ik vraag me af hoeveel mensen hieraan gewerkt hebben. Ook hier weer dat oog voor details. Als je goed kijkt dan zie je de gaten in de zeilen van schepen die daar door een eerder treffen met vijandige boten zijn ontstaan.

De expositie Willem van de Velde & Zoon is een mooi vormgegeven presentatie, die wordt aangevuld met de nodige informatie via tekstborden en audiotours. Het is natuurlijk vooral voor liefhebbers van maritieme geschiedenis een interessante tentoonstelling. Ik hoorde bezoekers samen bespreken om welke type schip het ging of over scheepsdetails hun mening geven. Maar ook voor mij, een totale leek op dit gebied, bood deze verzameling kunstwerken een verrassend beeld van die periode. Hoewel ik bijna weggeblazen werd door de schilderijen van de Jonge, gaat mijn voorkeur uit naar het fijne zwart-wit werk van de Oude.

Weer terug in de 21^ste eeuw en kijkend door het raam aan de achterkant van het museum, krijg ik door de daar aangemeerde replica van een VOC-schip uit de 18^e eeuw een beetje idee hoe groot de schepen geweest moeten zijn ten tijde van de Van de Veldes.

Stap ook die maritieme wereld van de 17^e eeuw binnen. Het kan nog tot en met 27 maart 2022.
En check www.hetscheepvaartmuseum.nl