Drie joodse herkomsten is de titel van het boek van de schrijvers Anne-Ruth Wertheim en Rudi Künzel, dat eerder dit jaar verscheen. Met hun onderzoek naar Heijermans’ toneelvoorstelling Ghetto, in 1906 opgevoerd in Odessa, stellen ze aan de orde dat een Jood nadrukkelijk meer wil zijn dan zijn herkomst. Het thema is tijdloos en actueel: een mens wil meer zijn dan zijn identiteit op grond van herkomst.
Arie van Tol | Foto Frank Schoevaart
‘Mijn hele leven al houd ik mij intensief bezig met racisme en antisemitisme. Mijn eigen ervaringen in een Japans kamp, maar ook de feiten en verhalen van en over mijn Joodse familie zijn daarvan de bron,’ vertelt Anne-Ruth. Haar levenspartner Rudi is historisch antropoloog: ‘Ik heb een fascinatie voor (de verhalen van) de middeleeuwen en heb me ook verdiept in de 14e-eeuwse Noord-Afrikaanse historicus en socioloog Ibn Khaldûn.’
Publicaties op hun eigen terrein zijn aanstaande: een boek over kolonialisme en rassenwaan van Anne-Ruth en een boek met essays over middeleeuwse mensen en hun verhalen van Rudi. Beide schrijvers zijn in de tachtig en hebben al een groot aantal teksten in de vorm van boeken en artikelen op hun naam staan. Rudi: ‘In de Linnaeusparkweg wonen we nu al weer zo’n twintig jaar. We hebben een mooi huis en goeie buren.’
Grootvader
Jonas Wertheim was de grootvader van Anne-Ruth. Hij is de spil in het historische verhaal dat in Drie joodse herkomsten wordt verteld. Anne Ruth: ‘In 2017 verschijnt Mij krijgen ze niet levend van Lucas Ligtenberg. Jonas Wertheim is één van de honderden mensen die in mei 1940 bij de capitulatie voor de nazi’s zelfmoord plegen. Over die zelfmoorden gaat dat boek. De schrijver doet via digitaal zoekprogramma Delpher een ontdekking bij de naam Jonas Wertheim: er is een recensie van zijn hand van het stuk Ghetto dat in 1906 werd opgevoerd in Odessa.’
‘Een wereld waarin identiteiten een minder overheersende en benauwende rol spelen’
Rudi vertelt verder: ‘En als Anne-Ruth daarvan in kennis wordt gesteld groeit bij ons het idee daar iets mee te gaan doen. We beginnen ons te verdiepen in de historische context van de persoon Jonas Wertheim en van de voorstelling Ghetto van Heijermans. In 2018 maken we een reis naar Odessa om ter plekke meer informatie in te winnen over het theater waar Ghetto is opgevoerd en over de antisemitische sfeer die er heerst ten tijde van de opvoering in 1906. Ghetto is een Joods toneelstuk.’
Thema
Het schrijversduo heeft zich niet beperkt tot het zo getrouw mogelijk opdienen van de historische feiten en verhalen. Nee, juist de vele vragen die die feiten en verhalen opriepen zou je het belangrijkste thema van het boek kunnen noemen. ‘De worstelingen rond de Joodse herkomst van de drie hoofdpersonen zullen voor veel mensen herkenbaar zijn. Actueel is nu bijvoorbeeld Lale Gül die schrijft over haar opgroeien in een streng islamitisch milieu. In ons boek gaat het over de verschillende manieren van ontsnappen aan een benauwende identiteit, ’ zegt Anne-Ruth.
Geen of minder joods
Om zich veilig te weten in het tsaristische Rusland – hij was vanwege werk bij een verzekeringsbank eerst in Odessa (ze woonden maar één jaar in Odessa) en later in Sint Petersburg – liet Jonas Wertheim zich registreren als lid van de Remonstrantse Broederschap. Hij mocht niet als jood herkend worden. In Drie joodse herkomsten wordt duidelijk dat hij in zijn leven meer en andersoortige motieven had om te ontsnappen aan zijn joods zijn.
De allesbehalve eenvoudige kijk op het joodse geloof, op het godsbegrip daarvan en op de maatschappelijke context van het jodendom van toneelschrijver Herman Heijermans, de tweede hoofdpersoon, is terug te vinden in zijn boeken, artikelen en toneelstukken. Een misschien wat te gemakkelijke typering zou zijn dat hij liever socialist wilde zijn dan jood. In het boek komen nuanceringen natuurlijk ruim aan bod.
Rafaël, de hoofdpersoon in Ghetto, is de derde die wil ontsnappen aan zijn joodse milieu. Hij ageert tegen de behoudzucht van zijn familie, tegen de regels en geboden waaraan ze zich vastklampen en hoe ze hun afzondering lijdzaam aanvaarden. Hij laat zijn familie achter met de belofte dat hij zich zal inzetten voor een wereld zonder tussenschotten.
‘Een wereld zonder tussenschotten, een wereld waarin identiteiten een minder overheersende en een minder benauwende rol spelen, dat is wat ook wij willen.’ Anne-Ruth Wertheim en Rudi Künzel zouden in de talkshow van 22 december a.s. nog wat duidelijker maken wat zij met hun Drie joodse herkomsten beoogden. De talkshow kan helaas vanwege corona niet doorgaan. Wellicht komt er een volgende gelegenheid.
