Dit najaar verscheen de indrukwekkende biografie Etty Hillesum, het verhaal van haar leven van schrijver en buurtgenoot Judith Koelemeijer. Een meeslepende geschiedenis van een jonge, gepassioneerde vrouw die ook onder de meest gruwelijke omstandigheden trouw bleef aan haar idealen en zichzelf. Judith Koelemeijer wist een schat aan nog onbekend materiaal te verzamelen en geeft een verrassend nieuw perspectief op Etty’s rusteloze jeugd, haar linkse studentenjaren en haar uiteindelijke keuze om ‘ het lot van haar volk te delen’ en niet onder te duiken. Naast de vele interviews, lezingen en andere bijeenkomsten vond Judith tijd voor een interview voor Dwars.
Lennie Haarsma
Waarom was Etty Hillesum er zo van overtuigd dat ze het lot van haar volk moest delen?
‘Er waren veel vragen die ik wilde uitzoeken over haar leven. Ik heb een aantal invloeden willen laten zien, die maakten dat ze deze keuze maakte, maar ik heb er geen eensluidend antwoord op willen en kunnen geven. De invloed van de Russische achtergrond van haar moeder met pogroms en vervolgingen geven aan dat, wat ze de lotsverbondenheid met haar volk noemde, geworteld is in haar eigen Joodse en Russische achtergrond. Maar ook de invloed van het politieke idealisme uit de jaren dertig. Het socialisme, de solidariteit met de minderbedeelde broeders die geen kans kregen en geen geld en connecties hadden om onder te duiken. Plus de invloed van de vrienden in de jaren ’41 en ’42, met name van de Levie’s, die er ook bewust voor kozen om niet onder te duiken. En natuurlijk de therapie van Spier, die een sfeer ademde van acceptatie en geen verzet. Etty wilde trouw blijven aan zichzelf. Haar geestelijke leven was minstens zo essentieel als de werkelijke wereld om haar heen. Ze zou voor zichzelf een andere keuze niet hebben kunnen verantwoorden en dat ben ik wel gaan begrijpen.’
De godsbeleving van Etty was heel modern.
‘Haar geloof was heel authentiek en haar godsbeleving was heel modern. Voor haar was er geen God die boven haar gesteld was, die beschikte. Ze draaide het om. Ze zei ‘God kan er ook niets aan doen; het zijn de mensen die er een puinhoop van maken’. Ze noemde God het goede in haarzelf, wat ze in zichzelf moest opgraven en wat ook anderen in zichzelf moeten opgraven, willen we een beetje vrede stichten in deze wereld. Haar gedachtegoed is kraakhelder; ze heeft dat ook helder opgeschreven. Ik vind dat ook niet moeilijk om te volgen.’
De psycholoog en handleeskundige Julius Spier was heel belangrijk voor Etty.
‘De therapie en het worstelen met Spier deden Etty goed; ze ontdekte haar fysieke kracht en het gaf haar meer zelfvertrouwen om die grote man Spier zomaar te vloeren. Vanuit hedendaags perspectief is het niet uit te leggen en zou hij aangeklaagd worden. Toch kijk ik er genuanceerd naar. Deze man had aan de hand van de handlijnanalyse, die voor mij ook hocus pocus was, het vermogen tot de kern door te dringen van iemands persoonlijkheid, de pijn en de belemmeringen. Om vervolgens praktische oplossingen te geven waardoor mensen zich snel beter gingen voelen.
Zeven jaar research en bezoeken aan Israël, Amerika, Westerbork, Winschoten, Middelburg (waar Etty is geboren) en Deventer (waar Etty heeft gewoond). Heeft iets de meeste indruk gemaakt?
‘Auschwitz was ongelofelijk indrukwekkend. Bijzonder om de dochters Levie in Israël te ontmoeten die als kind Etty hadden meegemaakt. Ook de ontmoeting met Dicky de Jonge, de enige vriendin van Etty die nog in leven was. Het terugvinden van de Russische familie van Etty was een bijzondere vondst om de Russische geschiedenis in perspectief te zetten. Het is de hele zoektocht die zo fascinerend is geweest.’
Het schetsen van twee scenario’s over wat er gebeurd kan zijn nadat Etty op 7 september op transport werd gesteld naar Auschwitz is een bewuste keuze?
‘Ik kon niet anders, want van Etty’s laatste levensfase bestaan geen bronnen of getuigenissen. Maar op grond van diepgravend onderzoek van historica Erika Prins kon ik wel twee mogelijke scenario’s schetsen. De officiële sterfdatum van 30 november is louter een administratieve datum. Er is 25% kans dat Etty direct in de gaskamer belandde en 75 % kans dat ze in het kamp is opgenomen. Dat heeft Erika op basis van de transportlijsten en kampnummers ontdekt. Ook zie je hoe chaotisch alles er in Auschwitz aan toeging en dat mensen onbedoeld aan de verkeerde kant terecht kwamen. Niemand had een idee van wat hen te wachten stond.’
De woorden van Etty spraken tot mij in tijden van verdriet en spanning, schreef je in de epiloog.
‘Je bent zo intensief met het gedachtegoed bezig. Ik was en ben geen bewonderaar van Etty. Als biograaf heb ik Etty vooral bevraagd. Tegelijkertijd was er in die zeven jaar de corona-tijd, was het de periode dat mijn ouders ziek werden. Die woorden van haar resoneerden op een persoonlijke manier. Vooral in het kleine. Hoe groot de spanning en het verdriet ook is, je hebt altijd een keuze. Word ik een boos of verdrietig mens of probeer ik nog een beetje aardig voor mezelf en voor anderen te zijn? Maar ik had haar uitspraken niet op de muur hangen!’
Het verlangen naar schrijverschap.
‘Ik herken in Etty het verlangen naar schrijverschap. Het wrange is dat die oorlog en alles wat er in Westerbork gebeurde maakte dat Etty schrijver werd. Als reporter kon ze al haar talenten samenballen. Haar observatie, ironie, humor en compassie voor mensen. Ze kreeg een eigen stem, steeg boven zichzelf uit in die laatste fase van haar leven. Ze werd daardoor de schrijver die ze altijd wilde worden.’
Een belangrijk boek in deze tijd van oorlog, vijanddenken en antisemitisme.
‘Het is nu opnieuw oorlog. In Oekraïne. En we leven, net als in de tijd van Etty, in een tijd waarin je niet weet waar het naar toe gaat. Ook in de illusie, net als Etty en haar lotgenoten, dat het allemaal mee gaat vallen; dat de oorlog niet hier komt en dat het leven zoals we nu leiden, zo blijft. Het is wankel allemaal. Ook de haat, waar Etty zich zo tegen verzette, viert nu ook hoogtij. Het antisemitisme waar je met extra zorg naar moet kijken op basis van deze geschiedenis. Er zijn zeker parallellen.’
Razzia’s in Amsterdam-Oost
‘In de Retiefstraat kwam de familie Hillesum terecht nadat de Duitsers de Joden uit de provincie deporteerden naar Amsterdam. De Polderweg was de verzamelplaats voor de deportaties; het rangeerterrein voor de treinen. In de Grensstraat woonde Louis Hillesum. Maar heel de Transvaalbuurt was een heel Joodse buurt; er waren vaak razzia’s. Dat heeft Etty’s vader, Louis Hillesum, beschreven in brieven aan zijn collega en vriendin Christine VanNooten. Etty bleef verschoond van de razzia’s, want zij woonde op het Museumplein aan een Nazi-plein, omringd door kantoren van de Wehrmacht en de NSB. In de Retiefstraat was dat een ander verhaal’.
Op NPOstart is de documentaire te zien die werd uitgezonden op 4 mei 2021, waarin de filmmaker Mélinde Kassens Judith Koelemeijer volgt tijdens haar onderzoek voor de biografie over het leven van Etty Hillesum https://www.npostart.nl.
In het Joods Historisch Museum is nog tot en met 10 april 2023 de tentoonstelling Etty & Leonie te zien. Deze presentatie staat in het teken van de vriendschap tussen Etty Hillesum (1914-1943) en Leonie Snatager (1918- 2013).
Het boek is te koop in alle boekhandels.
