Niet eerder had ik van Samuel van Hoogstraten gehoord. Maar nu in het Rembrandthuis een tentoonstelling van zijn werken te zien is, raad ik iedereen aan erheen te gaan. Deze leerling van Rembrandt kreeg in dit huis les van de grote meester, een aantal werken is dus letterlijk weer thuis, na soms verre reizen uit Chicago, Wenen en Parijs. Wie was deze man?

Anne-Mariken Raukema | foto’s Museum Rembrandthuis

Samuel van Hoogstraten (1627-1678) was een van de vele leerlingen van Rembrandt, en een van de succesvolste tijdens zijn leven. De ongekroonde koning van het illusionisme experimenteerde volop met uiteenlopende voorwerpen en optische trucs. Een van de hoogtepunten vormen zijn brievenboeken, schilderijen waarop tussen drie horizontale rode bandjes behalve brieven ook allerhande voorwerpen zijn gestoken van uiteenlopende texturen en gewichten: leren boekomslagen, veren, parelmoeren kettinkjes enzomeer.

Je zou Van Hoogstraten nu een 3D-kunstenaar kunnen noemen. Kort voor zijn overlijden – hij werd niet ouder dan vijftig  – schreef hij nog een boek, wat zijn beroemdheid nog verder opstuwde: Inleyding tot de hooge schoole der schilderkonst: anders de zichtbaere werelt. Na de zeventiende eeuw raakte hij in de vergetelheid.

Onbekend

De samenstellers van de expositie (Epco Runia, Leonore van Sloten en David de Witt) geven drie oorzaken voor het in de vergetelheid raken van Samuel van Hoogstraten. Ten eerste is zijn oeuvre heel divers. Hij schilderde en maakte etsen, iets wat maar weinig van Rembrandts leerlingen deden. Tekende en schilderde portretten en gebouwen, veelal voorzien van optische illusies, maar ook af en toe een bijbels tafereel. En de jonge Van Hoogstraten reageerde vaak op werken van collega’s, iets wat hem niet altijd in dank werd afgenomen.

Als tweede reden geldt dat de kunstgeschiedenis over Nederland hier werd en wordt geschreven. En veel van de werken van Samuel van Hoogstraten bevinden zich al eeuwen in musea over de grens en bleven dus buiten het vizier. In die zin is hij enigszins vergelijkbaar met Albert Cuijp, van wie veel werken in musea in Groot-Brittannië hangen. Velen kennen zijn naam vooral van de dagmarkt in de Pijp.

Tenslotte keerde Van Hoogstraten zich een tijd lang tegen zijn leermeester, Rembrandt van Rijn, wat ook niet gunstig werkte op zijn reputatie. Zo beweerde hij dat hem nooit geleerd was om elegante poses te tekenen, zoals duidelijk te zien is in zijn tekening van het zittend mannelijk naakt.

Perspectiefkast

De tentoonstelling begint op de derde verdieping en leidt door de niet al te grote zalen naar beneden. Deze beslotenheid werkt nu zeker in het voordeel van de tentoonstellingsmakers. Van Hoogstraten maakte zelf een heel ingenieuze perspectiefkast op poppenhuisformaat. Als je ervoor staat, zie je dat je optisch wordt bedrogen, maar als je door een van de ronde gaten aan weerszijden kijkt, zie je alles wel in het juiste perspectief. Het Rembrandthuis toont een replica van de originele kast, die in de National Gallery in Londen staat, en vanwege de kwetsbaarheid niet vervoerd wordt. Het nagemaakte exemplaar is door het Dordrechts Museum gemaakt – Dordrecht is de geboortestad van Van Hoogstraten – hij zou er ook sterven. Het Rembrandthuis heeft de perspectiefkast levensgroot uitvergroot, je kunt er zo instappen. En merkt dan ook dat je een beetje voor de gek lijkt te worden gehouden. Pas als je door een van de gaten in de zijkant kijkt, klopt het perspectivisch. Het hoofd van de vrouw in bed lijkt een platte pannenkoek, maar door het gat in de zijkant, heeft ze een normaal hoofd. Heel bijzonder!

Loopbaan

Dirck van Hoogstraten, Samuels vader, schilderde ook. Hij was niet bij Rembrandt, zijn generatiegenoot, in de leer geweest, maar hij volgde de bekende Leidenaar wel. Samuel gaat op z’n vijftiende in de leer bij Rembrandt, inmiddels een gearriveerd kunstenaar, met woon- en werkruimte aan de Jodenbreestraat. Hier zou Samuel een portret schilderen van zijn jongere broer Jan, gewoon bedoeld om thuis op te hangen, dus nog niet gesigneerd. Hij was toen 17 jaar oud.

Rembrandt was ook geïnteresseerd in het illusionisme, schilderde de heilige familie achter een opengeschoven gordijntje achter een raam. Hij leerde zijn leerlingen te toepassingen van het illusionisme, waarschijnlijk niet wetend dat deze leerlingen hem hierin zou overtreffen. Er hangen vijf tekeningen van Van Hoogstraten uit de tijd dat hij bij Rembrandt in de leer was. Rembrandts adagium was: ‘naar de natuur, schilder wat je ziet.’

Samuel van Hoogstraten zou veel gaan reizen, naar Londen, Regensburg en Italië, via een lange tussenstop in Wenen, waar hij aan het hof drie werken laat zien, waaronder een illusionistisch stilleven. De reactie van de keizer was typerend: “Je bent de enige die me ooit bedrogen heeft.”.  Hij ontvangt er onder andere een gouden penning voor, die later op veel schilderijen zal terugkeren, als een rode draad van zijn vakkennis. Nog belangrijker, deze opdracht betekent veel voor zijn zelfvertrouwen.

Bedrog

Van Hoogstraten ontwikkelde zich in Wenen verder in de kunst van het kijken en bracht het illusionisme tot grote hoogten. Een van de werken die hij er maakt is Oude man in een venster, wat nu als een van zijn topstukken wordt gezien. Het hoofd van de man steekt uit een van de ramen en op de natuurstenen vensterbank liggen drie voorwerpen van uiteenlopende materialen: een veertje, een dor blaadje dat er bijna van af valt, en een klein flesje. Het werk is net gerestaureerd door het Kunsthistorisches Museum in Wenen, waar het van geleend is.

Het portret van de jonge vrouw in de deuropening stond heel lang bekend als geschilderd door Rembrandt, omdat het zijn signatuur droeg. Maar volgens kenners kon het geen Rembrandt zijn, omdat het gezicht niet de losheid heeft die zo kenmerkend is voor hem. Het bleek een reactie te zijn van Samuel van Hoogstraten op een vergelijkbaar werk van Rembrandt. Dat het wel werd ondertekend met ‘Rembrandt’ heeft ermee te maken dat het onder zijn auspiciën werd gemaakt, in zijn atelier, door een van zijn leerlingen. Het was destijds gebruikelijk dat het de signatuur van de leermeester kreeg. Het was daarmee vast goedkoper, dan een werk van Rembrandt zelf.

Volop illusionisme

In De pantoffels kijk je vanuit een kamer via een gang een andere kamer in. Van Hoogstraten moet dit in Dordrecht hebben gemaakt, na zijn Weens avontuur. Er staan geen mensen op het doek, wat bijzonder is voor die tijd. In de kamer hangt een schilderij van zijn wat oudere collega Gerard ter Borch. Omdat de maten van dit werk bekend zijn, is vanuit perspectief berekend dat Van Hoogstraten zo’n 1.80 meter lang moet zijn geweest, een flink postuur voor die tijd.

In Engeland, waar Van Hoogstraten een tijdlang met zijn vrouw Sarah woonde, maakt hij het portret van parlementslid en Bijbelgeleerde Sir Norton Knatchbull. Of Van Hoogstraten zich hier wat heeft vergaloppeerd met de rechtervoet van de geleerde politicus is de vraag: hij lijkt een extreme open vierde positie van ballet te hebben ingenomen. Knappert die dat na kan doen.

Finale

Na de Londense jaren keert het echtpaar Van Hoogstraten terug naar Holland en vestigt zich in Dordrecht, een welvarende havenstad. Daar staat hij hoog aangeschreven en bevindt zich in de hoogste gelederen van het sociale leven. Hij maakt veel portretten in opdracht. Het groepsportret van de muntmeesters, waar hij er een van is, met de gouden penning (daar is ‘ie weer!) van de keizer uit Wenen in z’n hand, maar weer in een merkwaardige pose. Zijn stijl is ‘gladder’ geworden, zijn roem neemt ook hier een grote vlucht.

Tegen de leeftijd van vijftig maakt hij een leerboek – Inleyding tot de hooge schoole der schilderkonst: anders de zichtbaere werelt – waar hij nog meer bekendheid door kreeg. In de negen hoofdstukken komen de evenzovele muzen terug en elke techniek wordt minutieus uitgelegd, behalve – gek genoeg – het perspectief. Hij geeft praktische tips, het is duidelijk bedoeld om zijn vakkennis te delen. Het boek is al heel lang eigendom van het Rembrandthuis. Achterin neemt hij nog een zelfportret op. Het zou een van z’n laatsten zijn. Niet lang na publicatie sterft hij.

De tentoonstelling De illusionist Samuel van Hoogstraten is van 1 februari tot en met 4 mei te zien in Museum Rembrandthuis.
Check www.rembrandthuis.nl