Het Luther Museum moet haast wel het jongste museum van Oost zijn, met een indrukwekkend lange geschiedenis. Nu is er de tentoonstelling De vele gezichten van Katharina. De vrouw van Maarten Luther als toonbeeld van de tijd te zien. Een kleine, maar fijne expositie die niet alleen aandacht schenkt aan het verleden, maar ook aan het beeld van de vrouw van nu.
Anne-Mariken Raukema | Foto’s Stadsarchief Amsterdam, Galerie Jonckheere (Tom Haartsen)
De Wittenberg – tussen de Nieuwe Keizersgracht en de Nieuwe Kerkstraat – huisvestte eeuwenlang Lutherse oude mannen, later waren er ook oude vrouwen en wezen gehuisvest. Rond de eeuwwisseling was het als wooncentrum voor senioren in gebruik onder de vleugels van Amsta, maar die hadden meer oog voor de bewoners dan voor het pand.
Na vertrek van de laatste bewoners werd het statige gebouw De Wittenberg grondig en langdurig gerenoveerd. In 2019 opende het Luther Museum, maar moest snel weer sluiten vanwege corona. De kleine, actieve staf organiseert elk najaar een expositie die direct met de grondlegger van de geloofsgemeenschap te maken heeft: Maarten Luther (1483-1546). Dit keer ligt de focus op zijn vrouw: Katharina von Bora. Het is de eerste keer dat er een tentoonstelling over haar is.
‘Lutherstadt Wittenberg’
In de Duitse deelstaat Saksen-Anhalt ligt het stadje Wittenberg, dat zichzelf graag ‘Lutherstadt Wittenberg’ noemt. Immers, daar zou Maarten Luther zijn Reformatie zijn begonnen door aan de deur van een kerk zijn 95 stellingen te nagelen. Na de eerste uitleg van Amsterdam kregen de gereformeerden het braakliggende stuk land aan de overkant van de Amstel (nu H’ART Museum) en de joden en lutheranen een stuk op steenworp afstand. Ook zij bouwden een complex voor hun oudere geloofsgenoten, waar niet alleen gewoond werd, maar ook gewerkt moest worden. Hiervan getuigt de bescheiden fototentoonstelling in de hal. De naam Wittenberg lag voor de hand en was een eerbetoon aan Maarten Luther en zijn nieuwe leer.
Von Bora
Katharina von Bora (1499–1552) was als jong meisje door haar ouders naar een klooster gestuurd. Dat was niet ongebruikelijk, ook niet in adellijke kringen, zoals bij de Von Bora’s. Als een soort ‘groupies’ volgde een aantal jonge kloosterzusters van het Zwarte klooster in Wittenberg, onder wie Katharina, of Catharina – beide schrijfwijzen worden ook in de tentoonstelling gebruikt – de inmiddels bekende Maarten Luther. Katharina von Bora en een aantal andere nonnen traden uit en zij trouwde op 13 juni 1525 met de zestien jaar oudere Maarten Luther, die eerder ook monnik was geweest en uitgetreden.
Dat Katharina niet alleen vrouw van en moeder van hun zes kinderen was, getuige haar bijnaam ‘die Lutherin’. Ze zou een prominente rol spelen in de Reformatie en het definiëren van het Protestantse familieleven en zette mede de toon voor de huwelijken van geestelijken. Ze zorgde voor het familie-inkomen door de aankoop en huur van land en tuinen te bevorderen, en ze baatte een brouwerij uit ten behoeve van de eigen huishouding. Niet alleen Luther, maar ook de verschillende inwonende studenten en gasten kwamen daardoor niets te kort. In de Lutherstadt Wittenberg is een restaurant naar Von Bora genoemd.
De expositie
In de zaal, waarin achterin een fors orgel domineert en waar vroeger zowel de erediensten als de maaltijden van de oudjes plaatsvonden, is de tentoonstelling ingericht. Na twee korte inleidingen, waarin uitvoerig wordt ingegaan op de acht brieven die van Von Bora zijn overgebleven (wie redt dat nu nog?) treedt tweespalt op. In haar tijd werd Katharina immers bewonderd én bekritiseerd.
Het linkerdeel van de smalle zaal is aan de voorstanders, in het rechterdeel krijgen de tegenstanders een podium. Want fel waren beide kampen en gingen weinig middelen uit de weg om dat andere partij zwart te maken. Zo werd Maarten Luther als vrouw afgebeeld, staat een ‘voorkind’ van Katharina als een verloren oudste om de hoek van de deur op een familiespotprent en speelt het echtpaar de hoofdrol in een pornoverhaal.
Vanuit verschillende ooghoeken brengt de tentoonstelling licht op Katharina en haar man: onder andere vanuit de gelovigen en het volk. Twee mooie kleine portretten van de zestiende-eeuwse vader en zoon Cranach, Katharina en Maarten voorstellend, zijn geleend van een galerie in Genève. In vergelijking met veel andere portretten van beiden, hebben ze heldere, vrolijk gekleurde achtergronden.
Relatief veel aandacht wordt besteed aan de navolging die Katharina in de eeuwen daarna ten deel viel. Veel vrouwenverenigingen werden naar haar vernoemd. Ze werd in portretten, boeken en later ook speelfilms gezien als een ondernemende personage en feministe. Recenter verdiepten wetenschappers zich in haar. Directeur Steven van Teeseling denkt dat er zich ongetwijfeld een volgende beweging aandient die Katharina als boegbeeld inzet. ‘Wat te denken van de ‘tradwives’, die liever thuis zitten met de kindjes en manlief het inkomen bijeen laat werken?’
Eigentijds foto-perspectief
Aan de andere kant van de lange marmeren gang, in de stijlkamers waar vroeger de regenten (dames en heren, werkbijen en sierpaarden) bijeenkwamen, zijn negen sterk uitvergrote foto’s van Oxiea Villamonte (1995) te zien. Deze Nederlands-Amerikaanse fotografe kreeg de opdracht het thema van Katharina’s veranderende identiteit te vertalen naar onze tijd. Haar close-upfoto’s verbeelden de rollen die vrouwen anno 2025 vervullen en veelal combineren – van zorgverlener tot ondernemer, van individu tot collectief symbool.
Deze foto’s lijken een scherp contrast te vormen met de omgeving waarin ze hangen en het verhaal van Katharina von Bora aan de andere kant van de gang. Maar ze tonen juist aan hoe Katharina’s erfenis doorwerkt in de Nederlandse context: in kunst, literatuur, religie en maatschappelijke debatten.
Publieksprogramma
Rondom de tentoonstelling vindt een uitgebreid programma plaats met lezingen, muziek en speciale activiteiten. Op de website staat het hele programma. Enkele hoogtepunten zijn de Museumnacht op zaterdag 1 november, met Katharina-bier en orgelmuziek. Op vrijdag 12 december verzorgt tentoonstellingsmaker Inge Weustink een lezing. En iedereen die op een of andere manier Katharina/Catharina heet – dat kan ook Kate zijn, Ien of Cathy, mag op dinsdag 25 november, de Katharina-naamdag en presentatie van het boek over Katharina, gratis naar binnen. Speciaal voor de tentoonstelling wordt ook een Katharina von Bora Bockbier gebrouwen, verkrijgbaar in het museum en tijdens diverse evenementen.
Het is het Luther Museum gelukt om in een kleine tentoonstelling met een beperkt aantal vierkante meters een goed beeld neer te zetten van wie Katharina von Bora was. Hoe haar beeld eeuwenlang werd aangepast, misbruikt en opnieuw uitgevonden. Dat ze wisselt van perspectief – van voorbeeldige huisvrouw tot feministisch icoon – en steeds door weer andere groepen werd geïncorporeerd zegt meer over de inlijvers dan over Van Bora zelf.
Met ruim 10.000 geloofsgenoten vormt de lutherse gemeenschap een kleine groep in Nederland. Hun geschiedenis gaat terug tot eind zestiende eeuw. In 1588 werd in Amsterdam de lutherse gemeente opgericht, tien jaar na de alteratie, waarbij Amsterdam het rooms-katholicisme achter zich liet en koos voor de hervorming.
Een halve eeuw daarvoor, in 1517, werd Luther bekend nadat hij 95 stellingen tegen het rooms-katholicisme en voor het protestantisme aan een kerkdeur had genageld. De verspreiding van zijn nieuwe geloofsleer maakte dankbaar gebruik van de opkomende boekdrukkunst.
In augustus 1585 verlieten 40.000 mensen (of wel 50 procent van de inwoners) de stad Antwerpen, omdat ze weigerden zich tot het katholicisme te bekeren. Onder hen waren lutheranen die negen jaar eerder na de Pacificatie van Gent in Antwerpen waren gebleven en die zich in andere steden zouden vestigen als Middelburg, Rotterdam, Leiden, Haarlem en Amsterdam. Hier werden de lutherse gemeenschappen versterkt door de aanwezigheid van handelaars van Duitse of Scandinavische afkomst. Niettemin bleef de lutherse kerk vrij klein.
In 1818 brachten de religieuze hervormingen van koning Willem I de Nederlandse lutheranen ertoe zich voor de eerste keer in een nationale lutherse kerk te verenigen, de Evangelisch-Lutherse Kerk in het Koninkrijk der Nederlanden.
Over het algemeen worden lutheranen gezien als ‘lichte’ protestanten, ze zijn weinig behoudend, vrij en zij komen bijeen in twaalf lutherse gemeenten, in elke provincie een.
De vele gezichten van Katharina is t/m 25 januari 2026 te zien in De Wittenburg Nieuwe Keizersgracht 570.
Check www.luthermuseum.nl
