Wandelingen door Joods Amsterdam zijn er te kust en te keur. Het Joods Cultureel Kwartier organiseert groepswandeltochten van een of anderhalf uur. De Volksuniversiteit zelfs een van drie uur. De Vrije Academie en het Gilde bieden wandelingen door de oude Jodenwijk in Centrum-Oost aan. En dan hebben we het nog niet eens over allerhande andere dagtrip- en reisorganisatoren. Nu is er een in boekvorm. Om vooraf thuis te lezen, als naslagwerk te gebruiken, of in je hoofd te lopen.
Anne-Mariken Raukema
Frans Thuijs is de auteur en woont in Oost. Na een rechtenstudie ooit switchte hij naar geschiedenis, vandaar misschien de voorkeur voor onderwerpen uit de Amsterdamse rechtsgeschiedenis. Eerder publiceerde hij boeken als Moord & doodslag (2020), Galg en rad (2024) en De ware Jaco (2008).
Van Havenfront tot Weesperplein
Eind oktober vond de boekpresentatie plaats van Een wandeling door de geschiedenis van Joods Amsterdam; het onvoltooid verleden te voet in woord en beeld. Het hele gebied, tussen Havenfront en Weesperplein – in het boek start- en eindpunt van de beschreven voettocht – is rigoureus onder handen genomen voor achtereenvolgende gemeentebesturen. Dat te grote ingrijpen zijn voorkomen, betekent dat het van het onvoltooid verleden nog wel wat rest. Voldoende voor Thuijs om te beschrijven, te documenteren en te voorzien van ruim honderd illustraties. Jammer dat veel daarvan – zowel foto’s, bouwtekeningen en schilderijen – het formaat buitenlandse-postzegel-van-vroeger niet overtreffen.
De wandeling slingert van de Prins Hendrikkade via de Lastage, de Oude Schans, over Uilenburg, de Jodenbreestraat, Vlooienburg, Marken en de Plantagebuurt via de ‘nieuwe’ grachten naar het mr. Visserplein. Door de handige nummering en de overzichtskaart voorin kun je heel goed vooraf op de bank zittend of liggend de hele wandeling doen. Lezende weg realiseer je je pas hoeveel er is verdwenen. Niet alleen gebouwen, vooral de mensen. De ziel. De nesjomme.
Zeer pijnlijke geschiedenis
Nauwkeurig, met veel oog voor detail en behoorlijk wat jaartallen wordt zo het Diaconie weeshuis aan de Amstel (nummer 43 van de 155) beschreven. Maar en passant ook de weeshuizen voor de gereformeerden, rooms-katholieken, lutheranen, dopersen en remonstranten worden genoemd. Joodse kindertjes zonder ouders werden lange tijd bij particulieren onder gebracht.
Wie weet nog van de Duizendkinderenschool aan de Rapenburgerstraat 52? Het was de volksnaam voor de Bewaarschool voor Nederlands-Israëlitische Minvermogenden. Apotheek De Castro heeft van 1832 tot 2019 aan de Muiderstraat gezeten – nu zit deze aan de Roeterstraat. De oprukkende cholera in de Jodenbuurt was aanleiding om deze apotheek op te richten.
Rusthuis Halverstadt, de Joodse Invalide en veel meer
Pijnlijk ook zijn de rusthuizen voor vaak alleenstaande Joodse ouderen. Zoals Rusthuis Halverstadt aan de Plantage Middenlaan. Waarschijnlijk kreeg het kort na de bouw in 1884 deze bestemming. Begin 1943 zijn alle zeventien bewoners gedeporteerd en vermoord in Auschwitz. De geschiedenis van de Joodse Invalide en Somech Nophelim op de hoek van de Nieuwe Achtergracht en het Weesperplein. In 1925 maakte feestgebouw Concordia aan de Nieuwe Achtergracht plaats voor nieuwbouw. Op genoemde hoek werd naar ontwerp van Jan Staal in 1937 een gloednieuw en modern pand gebouw, met een eigen synagoge: Somech Nophelim. Zes jaar later werden de ruim vierhonderd bewoners en personeel op transport gesteld.
Ertegenover lag de indrukwekkende Diamantbeurs; nodig na de bloei van de handel na WO I. In de oorlog zijn vrijwel alle handelaren en bewerkers vermoord. Nu werken er ambtenaren van de dienst Milieu en Bouwtoezicht.
Op de hoek van de Uilenburgersteeg en de Jodenbreestraat stond het fameuze en legendarische Top-Top theater, annex bioscoop. Het was in 1914 geopend en van meet af aan succesvol. De eerste razzia in Amsterdam vond hier plaats, op 22 februari 1941. Ruim 400 mannen werden opgepakt en naar Mauthausen afgevoerd. Deze razzia was directe aanleiding voor de Februari-staking. In 1953 besloot het toenmalige gemeentebestuur het theater af te breken.
Een wandeling door de geschiedenis van Joods Amsterdam; het onvoltooid verleden te voet in woord en beeld is een uitgave van Amphora en is te bestellen in de betere boekhandel.
De presentatie van het boek. V.l.n.r. Frans Thuijs, Salo Muller, (…), uitgever Harry Mock en Rob Oudkerk. De gele mouw is van NIW-hoofdredacteur Esther Voet.
