De Oostelijke Eilanden maken deel uit van de vierde grote stadsuitbreiding van Amsterdam. Hendrik de Keyser en Daniël Stalpaert hebben deze rond 1660 ontworpen volgens het 17e-eeuwse idee van de ‘ideale stad.’ Deze ideale stad was bedacht en beschreven door de Vlaamse wiskundige en filosoof Simon Stevin (1548–1620).
Bert Hamming | Foto Henk Lenaers
De ideale stad van Stevin heeft rechte bouwblokken en een logische plek voor stedelijke functies zoals markten, pakhuizen, pleinen en kerken. Alles goed bereikbaar via grachten en straten. In het ontwerp van de vierde uitleg, dat aansloot op de eerder gerealiseerde derde uitleg, zien we het idee van de ideale stad duidelijk terug. Aan de hoofdgrachten zouden de huizen van het patriciaat (de rijke kooplieden) gebouwd worden. In de zij- en achterstraten zouden de ambachtslieden en arbeiders komen te wonen.
De Kerkstraat gaf toegang tot de koetshuizen van de grachtenhuizen. Voor alle Amsterdammers was er in dit plan op loopafstand een kerk beschikbaar. Aan de Kerkstraat waren daarom oorspronkelijk vier kerken gedacht. De Oosterkerk zou heel mooi en monumentaal aan het einde van de (Nieuwe)Kerkstraat komen te staan met een brug over de Nieuwe Vaart. Op de kaart is de plaats en de bouwrichting van de Oosterkerk met een kruis ingetekend.
De vierde uitleg is niet precies uitgevoerd volgens het plan van Stalpaert. Na het rampjaar 1672 (oorlog met Engeland en Frankrijk) stagneerde de zeevaart en de handel. De snelle groei van de stad eindigde vrij abrupt. Het oostelijke deel van de grachtengordel bleef lang onbebouwd. Later werd de grond aan stedelijke instellingen zoals de Hortus, de Amstelhof en het Nieuwe Werkhuis (nu Sarphatihuis) gegeven. Een flink deel werd wandelgebied, met diverse vormen van vermaak: de Plantage.
De Kerkstraat kreeg bij het verkavelen van de Plantage een iets andere richting, maar de naam Plantage Kerklaan herinnert nog aan de oorspronkelijke bedoeling. Een brug bij de Oosterkerk over de Nieuwe Vaart is er pas drie eeuwen later gekomen (de Pelikaanbrug). Van de vier geplande kerken aan de Kerkstraat zijn alleen de Oosterkerk en de Amstelkerk gerealiseerd. De Amstelkerk was een preekschuur, een tijdelijke houten kerk, maar is nu een belangrijk monument en in gebruik bij Stadsherstel.
Stadsherstel bv heeft in 2020 ook de Oosterkerk van de gemeente overgenomen en heeft al verbeteringen in het gebouw gerealiseerd (verduurzaming). Het is absoluut de moeite waard om de Oosterkerk te bezoeken en de ruimte, de lichtinval en de akoestiek in dit gebouw te beleven. Aan de kaart van Daniel Stalpaert kunnen we nog zien waarom de Oosterkerk iets gedraaid staat ten opzichte van de Wittenburgergracht: een verdraaid mooi gebouw.
