Dit keer een stedelijk ommetje naar het Java-eiland, maar we beginnen in het groene Oosterpark, vlak tegenover het Onze Lieve Vrouwe Gasthuis. Op de wandeling komen we tal van sporen tegen die herinneren aan het koloniale verleden.
Tekst en beeld Goos van der Sijde
We starten bij het Slavernijmonument, gemaakt door de Surinaamse beeldhouwer Erwin de Vries (1929-2018).Het beeld is geplaatst in 2002 en staat wat verstopt in een hoek van het park. Het monument verbeeldt het verleden (de slavernij) het heden (het doorbreken van de muur van weerstand) en de toekomst (de drang naar vrijheid). De gemeente wil de omgeving van het monument voor 3 miljoen euro opknappen, zodat het beter zichtbaar wordt voor de jaarlijkse officiële herdenking van de slavernij op 1 juli (Keti Koti). Bedoeling is dat het project voor de herdenking van 2025 klaar is.Toch bekruipt je het gevoel – waarom al dat geld steken in een toch niet zo heel erg geschikte plek? Is het niet beter om het te combineren met het Slavernijmuseum dat op het Java-eiland gaat komen? Daar is plek zat – zoals we straks zullen zien – dan kan het de ruimte krijgen die het monument verdient.
We wandelen verder en komen bij het bronzen beeld Titaantjes (Hans Bayens 1924-2003), een hommage aan de schijver Nescio (pseudoniem van J.H.F Grönloh, 1882 – 1961) Drie personages uit het verhaal Titaantjes van Nescio zitten onderuitgezakt op een bankje – Hoyer, Bavink en Koekebakker – en bekijken de personen die door het park lopen terwijl ze hun gedachten laten gaan over de zin of – vooral – zinloosheid van het bestaan.
Even verderop aan de zuidkant van het park komen we de ‘De Schreeuw’ tegen, gemaakt door Jeroen Henneman. Het bijzondere beeld herdenkt de filmmaker en columnist Theo van Gogh en is bedoeld als symbool voor de vrijheid van meningsuiting. Van Gogh werd in november 2004 door een extremistische moslim vermoord in de Linnaeusstraat, op steenworp afstand van het Oosterpark.
We wandelen verder en genieten van de zon, en zien hoe dit stadspark volop wordt gebruikt door picknickende mensen, stelletjes die elkaar net gevonden lijken te hebben, en ook zwervers die rondhangen op een bankje.
Via de uitgang tegenover de Muidertoren (de Muiderkerk zelf is afgebrand en vervangen door een modern gebouw), komen we uit op de Linnaeusstraat en slaan linksaf richting het Tropencircuit, tegenover het Wereldmuseum – bij de Amsterdammers beter bekend onder de naam Tropenmuseum, als onderdeel van het Koninklijk Instituut voor de Tropen.
We steken de Singelgracht over en lopen langs de Alexanderkade naar De Funen. De molen met daaronder brouwerij ‘t IJ is een populaire plek waar je in de namiddag je dorst kunt lessen met een van de bijzondere IJbieren die hier gebrouwen worden.
Dan nemen we de brug over De Nieuwe Vaart en wandelen het Funenterrein op. Het is een nieuwbouwwijk tussen het spoor en de achterzijde van de Czaar Peterbuurt. Je kunt er wandelen over paden met grote stenen – het gebied wordt ook wel Funenpark genoemd.
Onderweg komen we de fundamenten tegen van Bolwerk Zeeburg en Molen De Zon. Dat wordt geaccentueerd door een grote gebogen ‘scherf’ van cortenstaal, onderdeel van het kunstwerk ‘Tussentijd’ met vier ‘scherven’ van Gabriel Lester waarop plattegronden uit verschillende tijden zijn weergegeven. Brokstukken uit het verleden dus. Net als een archeoloog die scherven vindt en dan probeert uit te zoeken wat het betekent, welke verhalen daar achter zitten.
Via een doorsteek aan de westkant komen we uit in de smalle Czaar Peterbuurt. De Czaar Peterstraat is de ‘middenweg’ van deze buurt en misschien wel de mooiste 19e-eeuwse straat van heel Amsterdam. Ook leuk om er met de tram doorheen te rijden.
Via Stadsbakkerij As, die heerlijk ambachtelijk brood bakt (open van dinsdag tot en met zaterdag van 9.00 tot 15.00 uur) komen we uit op Oostenburg, dat een totaal andere sfeer uitstraalt. Grote nieuwe kantoorgebouwen zoals het glazen INIT-gebouw, waar tot voor kort de redacties van kranten van het DPG zetelden zoals Het Parool. Maar we zien er ook restanten van de industriële bedrijvigheid uit de 19e en begin 20ste eeuw met Werkspoor en de Van Gendt Hallen waar onder meer stoomtreinen en de eerste dieselmotoren van Nederland werden gemaakt. Deze gebouwen krijgen een nieuwe invulling.
Intermezzo 1 – Korte historie van de Oostelijke Eilanden
In vroeger tijden was Oostenburg samen met Wittenburg en Kattenburg de plek waar de schepen voor de VOC werden gebouwd. In 1661 kocht de Vereenigde Oostindische Compagnie het pas aangeplempte eiland Oostenburg aan het IJ. Werklieden bouwden een enorme houtzagerij en een 500 meter lange lijnbaan voor het slaan van touw. Het waren de eerste onderdelen van wat in die tijd het grootste industriële bedrijf ter wereld zou gaan worden. Aan de noordkant kwamen drie grote scheepshellingen. Op een welhaast industriële manier werden hier in de 17e en 18e eeuw naar schatting zo’n 500 schepen gebouwd voor de handel op de Oost.
Dat is nu allemaal weg, maar vanaf de Werkspoorbrug zien we aan onze linkerhand Pakhuis Oostenburg liggen, een gigantisch gebouw uit de VOC-tijd dat is verbouwd tot een appartementencomplex. Via een hek met bordje ‘Voetpad Pakhuis Oostenburg’ – het lijkt privé maar je kunt gewoon door het hek – komen we uit in het kleine Oostenburgerpark. Daarna lopen we naar de Ezelsbrug en bewonderen we de Bandenboot van kunstenaar Robert Jasper Grootveld (1938-2009). Ooit was het kunstwerk bedoeld als speeltoestel voor kinderen, maar vanwege slijtage, en milieu-eisen is het na veel discussie opgeknapt en verplaatst naar de Wittenburgervaart. Het kunstwerk herinnert aan de rijke scheepvaarthistorie op de Oostelijke Eilanden en het is door de kunstenaar ook bedoeld als een aanklacht tegen het ongebreidelde consumentisme in onze maatschappij na WO II.
Op Wittenburg en Kattenburg staat nu weinig meer uit de tijd van de VOC. In de jaren ‘60 en ‘70 van de vorige eeuw is in het kader van de stadsvernieuwing bijna alles gesloopt voor de bouw van moderne woningen. Gelukkig bleef de monumentale Oosterkerk behouden, een rijksmonument uit de 17e eeuw dat momenteel wordt opgeknapt door Stichting Stadsherstel.
In het plantsoen Wittenburg daartegenover staat het VOC-monument, dat officieel ‘Schip op Helling’ heet. Het is gemaakt door de beeldhouwers Marius van Beek, Wim Tap en Hank Beelenkamp, en geplaatst in 1983. Op een staander is de letter A en het VOC-logo gebeiteld en de tekst: ‘Er ligt een roofstaat aan de zee, tussen Oost-Friesland en de Schelde’, een beroemde uitspraak van schrijver en koloniaal criticus Multatuli (Eduard Douwes Dekker, 1820-1887) in zijn beroemde boek Max Havelaar.
Het Kattenburgerplein tegenover ‘s Lands Zeemagazijn (het huidige Scheepvaartmuseum) lijkt omgeven door 17e eeuwse huizen. Maar het is alleen de gevelwand die is nagebouwd, de huizen zelf stammen uit de jaren ‘70 van de vorige eeuw. Op het plein staat het kunstwerk ‘The sailing man’ (Alphons Freijmuth, 1987) die een salut lijkt te geven aan het Scheepvaartmuseum. We steken de Kattenburgerstraat ter hoogte van het Scheepvaartmuseum en tot onze verrassing zien we een plaquette die beschrijft dat schilder Vincent van Gogh een aantal jaren op het marinecomplex heeft gewoond. Zijn oom was destijds commandant bij de Marine.
Via de historische poort lopen we het Marineterrein op. Het is deels openbaar terrein, sommige gebouwen hebben een nieuwe functie gekregen. Pension Homeland – het vroegere officiersverblijf – is een prima plek voor de lunch, terwijl er ook bijzondere bieren worden gebrouwen. In een ander gebouw verderop bevindt zich het restaurant de Scheepskameel, dat bij de maaltijden uitsluitend Duitse wijnen serveert.
Vanaf het Marineterrein kijk je uit op een aantal bijzondere gebouwen, zoals het NEMO (bovenop de IJtunnel), en het grote gebouw van Booking.com op het Oosterdokseiland. Via de commandantsbrug steken we over naar de strook met woonboten langs de Dijksgracht. Leuk dat er zulke plekken in Amsterdam mogen blijven bestaan, en dat de macht van het kapitaal niet allesbepalend is.
We steken de Oostelijke Handelskade over en lopen over de Jan Schaeferbrug naar het Java-eiland in het Oostelijk Havengebied, dat inmiddels helemaal is omgetoverd tot woongebied. We lopen eerst naar links: de zogenaamde ‘Kop van Java’, die nog onbebouwd is. Hier gaat het nieuwe Slavernijmuseum komen, en gezien de ruimte, lijkt ons een combinatie met het Slavernijmonument uiterst geschikt.
Intermezzo 2. Korte historie van het Oostelijk Havengebied
Het Java-eiland en de andere schiereilanden zijn net als de Oostelijke Eilanden aangeplempt in het IJ, maar natuurlijk wel van veel later datum. Het Java-eiland werd eind 19e-eeuw aangelegd. In het nieuwe havengebied vestigde zich onder meer de Stoomvaart-Maatschappij Nederland (SMN) die lijndiensten op Nederlands-Indië onderhield. Helemaal op de Kop staat het monument Zeeman op de Uitkijk (Pieter Starreveld, 1950) ter ere van de omgekomen zeevaarders van de Stoomvaart Maatschappij Nederland tijdens de Tweede Wereldoorlog. Na de Tweede Wereldoorlog viel in de jaren vijftig de handel op de Oost vrijwel stil als gevolg van de dekolonisatie van Indonesië. Bovendien werd het westelijk havengebied steeds belangrijker voor de scheepvaart op Amsterdam. Het Oostelijk Havengebied verloor zijn functie voor de scheepvaart en kon in de jaren 90 van de vorige eeuw worden omgevormd tot woongebied.
We lopen verder via grachtjes, leuke kleine bruggen en mooie tuinen met Indische namen tot we arriveren op het Azartplein, waar tram 7 zijn eindpunt heeft. ‘Azart’ is geen Indische naam; het plein is vernoemd naar het ship of fools ‘Azart’ dat daar regelmatig aan de kade afgemeerd lag. Kapitein August wilde de VOC-route varen maar dan wel op een andere manier: ‘Niet om te stelen en te kelen, maar om te spelen en te delen.’
Informatie
Lengte wandeling: circa 8,5 km
Startpunt: Oosterpark t/o OLVG – Bus 37 of tram 3 of 1 (halte Beukenplein)
Eindpunt: Azartplein – bus 65 of 43, of tram 7 of de Oostpont (halte Azartplein)
De teksten over de beelden zijn deels ontleend aan buitenbeeldinbeeld.nl.
