De straten van woonwijk Julianapark dragen de namen van mensen die bij leven uitgesproken opinies uitdroegen over de rechten van het individu en de noodzaak van beteugeling van macht. Koningin Juliana koesterde sympathie voor sommige van hun ideeën.
Robert van Andel | Beeld Henk Pouw
Voor het Amstelstation en naast de rotonde van het Prins Bernhardplein ligt het heringerichte Julianaplein. Vlakbij, aan weerszijden van de Gooiseweg, liggen het Prins Bernhardpark en het Julianapark. Beide parken hebben echter hun parkfunctie al 30 jaar geleden grotendeels verloren ten gunste van respectievelijk de vestiging van Intratuin en de woonwijk die hier het onderwerp vormt. Inperking van ‘koninklijk gebied’ kan dus gewoon. Hier heten de straten naar historische figuren die schreven over de rechten van ieder mens. Zij leverden dus bijdragen aan de rechtsgeleerdheid. Van de in Julianapark vernoemde personen is Bertrand Russell (1872-1970) wereldwijd beroemd. De Bertrand Russellstraat gaat verborgen achter het aan het Prins Bernhardplein gelegen Amstelgebouw en maakt daar een rechte hoek; één poot loopt daarachter ook nog dood. Hier bevindt zich de ingang van de galerijwoningen die tuintjes en balkons aan de Maliebaan hebben. De andere poot van deze straat loopt van de Hugo de Vrieslaan achterlangs het huidige bouwterrein tegenover het Amstelstation, en zal dus eveneens verborgen blijven.
Dogmatisch was hij nooit; aanpassen van een opinie was bij hem steeds mogelijk
Open oog voor vrijheid
Bertrand Russell, daarentegen, leidde bijna een eeuw lang een uiterst vruchtbaar leven in volle openbaarheid. Als kind toonde hij aan zijn privéleraren over verbluffende wiskundige en taalkundige talenten te beschikken. Hij studeerde wiskunde en filosofie in Cambridge, Engeland. Zijn leven lang schreef hij aan een reusachtig oeuvre over wiskunde, logica, filosofie, politiek en moraal. Op grond hiervan werd hem de Nobelprijs voor de literatuur 1950 toegekend. Hij liet zich met zijn veelzijdige schrijverschap kennen als een rationale agnost, pacifist (WOI) – met zes maanden gevangenschap aan de broek – en ‘relatieve’ pacifist (WOII), maar ook als reformistisch socialist met open oog voor liberale vrijheden voor het individu.
Jonge generaties
In zijn wetenschappelijke werk was hij grondlegger van de analytische filosofie en betrokken bij de ontwikkeling daarin. Dogmatisch was hij nooit; aanpassen van een opinie was bij hem steeds mogelijk. Hij richtte zich op uiterst basale vragen: ‘Wat is een getal eigenlijk?’ en ‘Hoe kan taal exact betekenis hebben zodat verwarring uitgesloten wordt?’ Inmiddels hoogbejaard bepleitte hij kernontwapening en richtte hij het Vietnamtribunaal op samen met Jean-Paul Sartre, de Franse filosoof van het existentialisme. Het denken van Bertrand Russell blijkt ook nu, vijftig jaar na zijn overlijden, vaak heel modern en dit imponeert te meer in het licht van zijn opvoeding als verweesde adellijke telg uit de hoogste kringen van het Victoriaanse Engeland, destijds het centrum van een wereldomspannend rijk. Het Bertrand Russell College te Zaanstad brengt zijn naam onder de aandacht van jonge generaties.
Balspel
Alvorens de andere straatvernoemingen van personen te noemen nu eerst een blik op de bebouwing en indeling van Julianapark. Twee historische Watergraafsmeerse straatnamen zijn hier teruggekeerd en ontsluiten het wijkje. De oude Schagerlaan verdween met de aanleg van de Gooiseweg om enkele tientallen jaren later iets verschoven terug te komen, nu bij de rijtjes fleurige twee-laags eengezinswoningen naast het talud van de Gooiseweg. De oude Maliebaan, die in de 17de eeuw dwars op de ‘Middenwegh’ achterlangs de lusthoven aan de Kruislaan liep, verdween al lang geleden. De internetsites van ‘Het geheugen van Oost’ en ‘Vrienden van Watergraafsmeer’ geven leuke informatie over dit verleden met accenten op het oude balspel en de naamverwantschap met beroemde plekken in Londen en Parijs als Pall Mall en Port Maillot. De huidige Maliebaan, die vanuit Julianapark naar het Amstelstation leidt, heeft een aanleg die ontleend is aan het historische concept. Helaas is er nog weinig succes met het uitnodigen tot spel, ondanks de verkeersluwte en de beschutting van de vijf-laags appartementenblokken er omheen. Hopelijk brengen de gerealiseerde aanpassingen op voorstel van kunstenaar Barbara van Loon en de groei van de bomen nog verandering.
Respect voor meningen
De vijf andere straatvernoemingen tussen de rijtjes witstenen eengezinshuizen betreffen Nederlandse vrijdenkers die in de eerste jaren van de twintigste eeuw volwassen werden. Allen werden, net als Bertrand Russell, in hun stellingnames sterk bepaald door zowel de zinloze verschrikkingen van de Eerste Wereldoorlog als door de revolutionaire geest die in Europa wijdverbreid was, en die uitmondde in de communistische omwenteling in Rusland. Het was een tijd van ontgoocheling, verwachting en vrees voor weer ontgoocheling. Een autoluwe wandeling langs de woningrijen en open tuinen van Julianapark kan bestaan uit zigzaggen vanaf de centrale Kees Boekestraat, via de Clara Meyer-Wichmannstraat achterlangs de Anton Constandsestraat in, een stukje Bart de Ligtstraat en dan via de Benno Stokvisstraat het buurtje weer uit. Het valt op dat hier – als nieuw beleid – in de straatnaam ook de voornamen genoemd zijn.
Dogmatisch was hij nooit; aanpassen van een opinie was bij hem steeds mogelijk
Kees Boeke (1884-1966) ontwikkelde zich tot pedagoog en stichter van een bijzondere school: ‘Werkplaats kindergemeenschap Bilthoven’. Zijn schoolconcept diende de vorming van gemeenschapszin. Boeke’s inspiratie was christelijk-idealistisch. Respect voor ieders mening in samenlevingsverbanden zou de beste oplossingen voortbrengen en radicale omwentelingen voorkomen. Boeke initieerde ‘War Resisters’ International’. De kinderen van Juliana en Bernhard bezochten deze school kort na WOII.
Vrijdenken
Clara Meyer-Wichmann (1885-1922) overleed in het kraambed. Dit rampzalige lot voor een jonge vrouw is nu in de westerse wereld tot het uiterste geminimaliseerd; destijds was dit risico wel nog realiteit. Als jurist had ze, toen ze stierf, al veel gepubliceerd: tegen vergelding als grond in het strafrecht, over anti-militairisme en de vrouwenbeweging en voor de arbeidersbeweging. Haar naam leeft voort in het Clara Wichmann Instituut (1987-2004) en in de vereniging Vrouw en Recht – Clara Wichmann (2004-heden). Beide dienen de rechtspositie van vrouwen; rechtszaken worden aangespannen waar de positie van vrouwen in het geding is door Bureau Clara Wichmann met steun van een proefprocessenfonds. De Clara Wichmannpenning wordt jaarlijks uitgereikt door de Liga voor de Rechten van de Mens.
Anton Constandse (1899-1985) kwam als adolescent tijdens WOI tot uitgesproken atheïstische, anarchistische en anti-militaristische overtuigingen. In het interbellum was hij kort docent Frans en hij promoveerde in 1951 op een Spaanse 17de-eeuwse toneelschrijver. Zijn bekendheid berust op wel vijfduizend krantenartikelen. Gaandeweg ontwikkelde hij een zakelijker toon, maar hij bleef het vrijdenken trouw. Bijna 20 jaar (1945-1964) was hij hoofd van de redactie buitenland van Het Handelsblad en daarna nog VPRO-radiocommentator.
Rechten homoseksuelen
Bart de Ligt (1883-1938) trad als dominee in de voetsporen van zijn vader. Zijn rechtvaardigheidstreven bracht hem eerst tot het christen-socialisme en tijdens WOI tot anti-militarisme. Zijn prediking leidde tot ophef, verbanning door het militair gezag tijdens de mobilisatie en aftreden als predikant. Hij liep tweemaal gevangenisstraf op, eerst wegens ondertekening van een manifest tot dienstweigering en later voor uitspraken bij een protestbijeenkomst tegen gevangenisstraf voor een dienstweigeraar. Hij verloor zijn geloof en publiceerde over anarchisme en anti-militarisme. Na zijn verhuizing naar Zwitserland schreef hij een biografie over de 16de-eeuwse vrijdenker Desiderius Erasmus en was hij actief binnen War Resisters’ International.
Als laatste, Benno Stokvis (1901-1977): jurist, politicus en letterkundige. Al in de dertiger jaren was hij voorvechter van de rechten van homoseksuelen, waartoe hij 35 homo-levensgeschiedenissen publiceerde. Na een parlementslidmaatschap als communist werd hij conservatief sociaal-democraat. Hij verzorgde de radiorubriek ‘Recht en Slecht’.
