In de Von Humboldtstraat pronkt een zinnetje met forse letters in groen glas bovenlangs een galerijflat. ‘De lengte van de utopie is gelijk aan de breedte van de gedachtenwereld’. Net als deze serie artikelen is het een eerbetoon aan de wetenschap en aan de wetenschappers naar wie straten in de Watergraafsmeer zijn vernoemd.
Robert van Andel | Beeld Henk Pouw
In Tuindorp Frankendael / Jeruzalem zijn de afgelopen twintig jaar naoorlogse woningnoodblokken vervangen door een vestiging van Amsta Amsterdam. Tussen de Ingenhouszhof en de Von Humboldtstraat, zijstraten van de Van ’t Hofflaan, wonen nu ouderen en mensen met een beperking. Waar de Von Humboldtstraat een haakse hoek maakt, kan men de kernzin lezen van deze aflevering van Geleerden en straatnamen in de Watergraafsmeer: ‘De lengte van de utopie is gelijk aan de breedte van de gedachtenwereld.’
Beeldend kunstenaar Marco Cops heeft dit kunstwerk gecreëerd op de glazen tekststrook bovenaan een galerijoverkapping bij het roodstenen aanleunwoningengebouw. Met het taal/glaskunstwerk – tot stand gekomen met steun van het Amsterdamse Fonds voor de Kunst (AFK) – heeft hij de wetenschap, en de vele wetenschappers die vernoemd zijn in de Watergraafsmeer, willen eren. De balustrades onder de tekst tonen afbeeldingen die aan de wetenschappen ontleend zijn en vermelden de namen van de Nederlanders Thomas Stieltjes en Eise Eisinga, naar wie ook straten vernoemd zijn. Marco Cops geeft zijn keuze voor deze namen geen speciale betekenis; de naam van iedere wetenschapper had hier kunnen staan. Samen immers verbreden zij onze gedachtewereld, zodat we ons een beeld kunnen vormen van hoe een ideale concrete wereld, een utopie dus, er uit zou kunnen zien?
Verlichte Europeanen
De levens van Jan Ingen-Housz (1730- 1799) en Alexander von Humboldt (1769-1850) illustreren het paneuropese karakter van de wetenschapsbeoefening in de 18de-eeuw. Dit was het tijdperk van ‘De Verlichting’, waarin een op de ratio, de rede, gebouwd nieuw wereldbeeld was opgekomen. De wetenschappelijke revoluties van de 16de en 17de eeuw, vanaf Copernicus’ beschrijving van ons zonnestelsel tot en met Newtons mechanica, hadden de ruimte voor dit wereldbeeld geschapen. Geloof in vooruitgang door rationeel denken, experimenten doen, analyseren, leren, weten en meten, kreeg brede aanhang onder ontwikkelde burgers. Ook de vorstenhuizen gaven de wetenschap graag steun, mede ter verhoging van hun status. In Amsterdam is gebouw Felix Meritis aan de Keizersgracht een sprekend overblijfsel van die tijdgeest. Het gebouw werd gesticht door burgers met belangstelling voor de wetenschap. Zij hadden zich verenigd in een genootschap met de naam Felix Meritis, Latijn voor ‘gelukkig door verdiensten’.
Zuurstof
Ingen-Housz was bijna veertig jaar ouder dan Von Humboldt. Toch schreef Von Humboldt een aanbeveling bij de Duitse vertaling van een in het Engels geschreven artikel ‘An essay on the food of plants and the renovation of soil’. Deze verhandeling van Ingen-Housz over de voeding van planten en bodemverbetering werd gepubliceerd in 1796. Von Humboldt prees Ingen-Housz als iemand die grondig onderzoek deed en zijn resultaten steeds in een groter verband wist te plaatsen. Ook omdat Ingen-Housz al in 1779 had geschreven dat zonlicht een absolute voorwaarde is voor de afgifte door groene planten aan de atmosfeer van wat wij nu zuurstof noemen. Daarvoor bouwde hij voort op werk van de Engelsen Priestley en Cavendish, en de Fransman Lavoisier. (Ja, die van de Lavoisierstraat.)
Opwarming van de aarde
De observatie van Ingen-Housz stond aan de basis van het fundamentele begrip van de fotosynthese, de omzetting van zonne-energie naar energie die vastgelegd wordt als chemische energie in plantaardige materie onder afgifte van zuurstof. Hij bewees dat de koolstof waarmee de koolstofverbindingen in groeiende planten opgebouwd worden, afkomstig is van koolzuurgas (koolstofdioxyde/CO2) uit de atmosfeer, en niet – zoals het gangbare idee was – uit de bodem. Dit inzicht is nog uiterst actueel, denk maar aan de klimaatcrisis door verbranding van fossiele brandstoffen van plantaardige oorsprong, waarbij CO2 teruggebracht wordt in de atmosfeer en het CO2-gehalte (0,03%) stijgt, wat meteen leidt tot opwarming van de aarde.
Brugklassers leren bij biologie over de essentiële rol van zonlicht bij fotosynthese in de levenscyclus op de aarde. Koolzuurgas uit de atmosfeer en water wordt door het chlorofiel, de bladgroenkorrels in planten, onder invloed van zonlicht, omgezet tot koolstofverbindingen/bouwstoffen voor de plant onder afgifte van zuurstof aan de atmosfeer. De cyclus sluit zich vervolgens wanneer bij verbranding onder beschikbaarheid en verbruik van zuurstof – denk onder meer aan de verbranding van voedsel in het lichaam van mens en dier – koolzuurgas vrij komt.
Magnetisme
Jan Ingen-Housz (1730-1799) werd geboren in Breda als zoon van een apotheker en studeerde geneeskunde in Leuven en Leiden. Hij reisde voor studie naar Parijs en Edinburgh. Aanvankelijk hield hij praktijk in Nederland, maar hij vertrok in 1765 naar Engeland om deel te nemen aan de bestrijding van de pokken met variolatie, de soms risicovolle enting met pokkensmetstof (Jenner’s veilige koepokenting kwam pas later). De vrees voor pokken bracht artsen die bij de bestrijding naam maakten, in contact met de hoogste kringen, zelfs met het Engelse hof. Ingen-Housz werd drie jaar later aanbevolen aan het hof van keizerin Maria Theresia te Wenen. Hij werd haar lijfarts, genoot een vorstelijk salaris en kon zich tegelijkertijd wijden aan wetenschappelijk onderzoek. Hij bestudeerde de samenstelling van lucht en plantengroei, maar ook andere natuurverschijnselen zoals statische elektriciteit, elektrische ontladingen en magnetisme.
‘Verlicht’ kind
In de Von Humboldtstraat is rechts van het glaskunstwerk een klein roodstenen kopje ingemetseld dat Alexander Von Humboldt verbeeldt. Hij werd bijna 90 jaar. Voluit heette hij Friedrich Heinrich Alexander Freiherr von Humboldt. Van vaders zijde was hij van Pruisische adel met connecties in de hoogste kringen en via zijn schatrijke moeder was hij verwant aan Franse hugenoten. Samen met zijn even begaafde broer Wilhelm kreeg hij een goede opvoeding en lessen van privédocenten. Dat, en zijn belangstelling voor de natuur en zijn ijver, maakten hem als jongeman tot een voorbeeldig ‘verlicht’ kind van zijn tijd. Na een succesrijke korte carrière in de mijnbouw als geoloog koos hij ervoor – na het overlijden van zijn moeder – op eigen kosten wetenschappelijk wereldverkenner / ontdekkingsreiziger te worden. Met op zak aanbevelingen van de Spaanse vorst Don Mariano Luis de Urquijo bereisde hij samen met zijn Franse vriend Bonpland van 1799-1804 Amerika, met name de Caraïben, het Orinoco- en Amazonestroomgebied, de Andes en Midden-Amerika. Ook bezocht hij president Jefferson in Washington. Daarom werd zijn naam met nadruk vermeld in een recente telefonische gedachtewisseling tussen Angela Merkel en Joe Biden.
Romantische ontdekkingsreiziger
Met een grenzeloos brede belangstelling, de bedoeling alles vast te leggen en met kisten vol meetapparatuur verwierf hij al tijdens zijn reis grote roem. Humboldt publiceerde in de jaren daarna zijn reisverslag vanuit Parijs in dertig!! delen. Die waren gewijd aan waarnemingen en beschrijvingen in context. Terloops bekritiseerde hij kolonialisme en slavernij. Lang gold zijn verslag als een voorbeeldige beschrijving van onbekende streken. In de 19de eeuw werd Von Humboldt gezien als een typisch romantische held / ontdekkingsreiziger, voor wie de wereld de uitdaging vormde die betreden moest worden. Humboldts honderste geboortedag werd op vele plaatsen herdacht, maar toen technologische ontwikkelingen letterlijk in sneltreinvaart de wereld veranderden, raakte hij bij het grote publiek in vergetelheid. De golfstroom die vanuit de Stille Oceaan Zuid-Amerika schampt en waaraan hij de eerste metingen verrichtte, draagt zijn naam, evenals een universiteit te Berlijn.
