Midden op De Nieuwe Ooster aan de Kruislaan staat een bijzonder Japans monument naast een dito grafmonument. Beide zijn door Japan betaald. Het land liet er speciaal een stuk graniet voor overkomen.
Jan Dijk
In 1969 legde Japan voor ingenieur Van Doorn een mooi grafmonument aan, centraal op De Nieuwe Ooster. Je ziet de Japanse bergen in beeld gebracht, waar dat stuk graniet vandaan kwam. Verder zie je gas en grind, als grens van het meer, en om dat meer heen een plaatselijke brugwand van een brug die Van Doorn in het Japanse Koriyama had aangelegd. In dat monument zijn de alsnog gecremeerde stoffelijke resten uit De Nieuwe Ooster in een urn bijgezet, naar ik aanneem onder de steen met het vredesteken voor het grafmonument. Alles wordt tweetalig uitgelegd. Uit Koriyama komt jaarlijks een delegatie naar zijn monument op De Nieuwe Ooster.
Vlakbij staat een later ook door Japan bekostigd monument voor de overleden meestersmid Ookawa Kitaroo. Het is een ensemble: een verkleinde kopie van de zuil van de Westerbegraafplaats, een tweetalige tekstplaquette en een smalle zuil met een vredesregel in vier talen. Omdat zijn overschot er niet aanwijsbaar bij ligt, kan het geen grafmonument heten. Ervoor een blauw bloementapijt met onder andere kruipend zenegroen.
Wanneer de Japanse kersenbloesem bloeit, er staan vier bomen, is het helemaal een plaatje. Menig Japanner komt dan kijken. Dat is meestal ergens in april, kort, maar wanneer precies is niet te voorspellen. Na zachte winters al half maart. De kortheid van de bloei staat symbool voor de vergankelijkheid van het leven; de bloemen vallen af op hun mooist. Dat spreekt de Japanners aan.
Ruim twee eeuwen lang, van 1640 tot 1860, had Japan zichzelf volledig geïsoleerd van de rest van de wereld, van de ene dag op de andere. Hoe dat zo kwam, dat is een te lang verhaal. Japanners mochten hun land voortaan in noch uit. Zelfs in het buitenland verblijvende Japanners (op Java bijvoorbeeld) mochten niet meer terugkeren naar hun vaderland. Wat een heimwee! Er zijn brieven. Voor die tijd waren er alleen een paar delegaties uit het verre Japan in het westen geweest; over sterfgevallen lees ik niets.
Naast China was er één enkel land dat nog wel handel mocht drijven, via een piepklein waaiervormig schiereilandje in de baai bij Nagasaki. Dat land heette De Verenigde Nederlanden; dat schiereilandje Deshima. Een naam die we allemaal moeten kennen. Op de fraaie afdeling 19e eeuw van het Rijksmuseum is er een prachtige, grote maquette van te zien.
Via dat schiereilandje, die ‘factorij’, druppelde Westerse kennis toch het land binnen: voor de Japanners hun venster op het Westen. Uiteindelijk werd dat ontzaglijk veel kennis. Japan leidde er speciaal Nederlandssprekende tolken voor op, in de loop van de eeuwen enkele duizenden; de Nederlanders mochten geen Japans leren. In later tijden was zo’n klein gebiedje nooit meer zo belangrijk in de wereld. Vaticaanstad is een wereldrijk daarbij vergeleken; Deshima was niet groter dan de Dam.
In Japan bestond een aparte studie taal en kennis van Nederland: rangaku. De l in Holland werd een r. De handel bestond op den duur alleen nog uit koper. En Japan was veel te blij met al die Westerse kennis, men had er veel voor over. Museum SieboldHuis in Leiden toont deze geschiedenis.
Voor die tijd hadden de Portugezen geprobeerd Japanners te bekeren. Ze waren allemaal gekruisigd. Iedere, ook de geringste uiting van christelijk geloof was streng verboden. Gemiddeld tweejaarlijks toog men over zee en in een grote optocht over land naar de shogun in Edo (Tokio), een lange lange reis; de enige gelegenheid dat men buiten Deshima kwam. Veel kennis werd dan overgedragen (en gekke liedjes gezongen).
In Japan weet iedereen ervan. We mogen bij uitzondering trots zijn op wat ‘we’ er als koloniale macht bereikten, eigenlijk zonder eigenbelang.
In de jaren van Napoleon hoorde Nederland drie jaar lang bij Frankrijk. Alleen op Deshima bleef al die tijd de Nederlandse vlag hangen. De Japanners geloofden de Britten niet als ze beweerden dat Nederland niet meer bestond. Op Deshima deden ze of hun neus bloedde. En na vele jaren kwam er weer een schip uit Batavia. Toch weer!
Deshima is gereconstrueerd en al sinds 1928 een nationaal Japans monument. De atoombom op Nagasaki verwoestte wat er nog van over was. Nu staat het helemaal nagemaakt te midden van torenhoge flats, de baai is daar gedempt.
De Westerse machten kregen er genoeg van, die wilden hándeldrijven met Japan. Met geweld stiet men de grenzen vanaf 1854 open; na tien jaar legde Japan zich bij de nieuwe realiteit neer. Naar het Westen dus, om meer kennis op te doen. Om te beginnen reisden vaklieden, van wie de meesten rangaku hadden doorlopen, naar Nederland. In Japan dachten ze trouwens lange tijd, dat in heel Europa wel Nederlands gesproken zou worden.
De ontwikkeling naar een modern land ging dankzij dit alles behoorlijk snel. Al in 1905 versloegen ze Rusland in een grote zeeoorlog. Ze stonden op de kaart. Dat hebben we daarna geweten.
Meestersmid Kitaroo
In de tweede delegatie naar Nederland reisde een jonge meestersmid mee om scheepsbouw te leren. Helaas, hij kreeg een leverkwaal (geen alcohol) en overleed op jonge leeftijd. Hij was de allereerste Japanner die in Europa overleed. Hij werd begraven op de Westerbegraafplaats en kreeg er een mooi grafmonument: een zuil. De begraafplaats werd gesloten, zijn stoffelijk overschot werd met alle andere grafresten gemeenschappelijk begraven op De Nieuwe Ooster. De zuil verdween.
Ingenieur van Doorn
Met een van de eerste schepen terug naar Japan reisde in 1870 waterstaatkundig ingenieur Van Doorn mee. Hij deed er van alles, van hem leerden Japanners heel veel. Door hem is Tokyo Peil (letterlijk) een begrip in Japan.
In de provincie Fukushima leidde de stad Koriyama een kwijnend bestaan. Van het grote hooggelegen Iwashiromeer water erheen geleiden, dat lukte de Japanners niet. Van Doorn kreeg het wel voor elkaar met een ingenieus sluizenstelsel: de beroemde Asakawaterwerken.
Voor de oorlog had hij bij Koriyama al een bronzen standbeeld aan het meer. In de oorlog werd het goed verstopt: metaal voor wapentuig! Bij ontdekking had iedereen de doodstraf gekregen. Dat is niet gebeurd. Het staat er weer. Zo veel heeft men voor hem over. In Hall op de Veluwe, waar hij geboren is, staat ook een monument voor hem.
