Creatieven van Oost. Toetsie Zwitserlood van de Amsterdamsche Zeepfabriek

Leut, Pap, Sjoko, Zuip, Zwier, Kwiek… klanten van de cosmetica-afdeling van natuurvoedingswinkel Ekodis op het Beukenplein herkennen de namen wel. Het betreft hier geen eetbare producten, maar het zijn de namen van de zeepjes die geproduceerd worden in de Amsterdamsche Zeepfabriek. Een fabriek die gevestigd blijkt midden in een gewone woonbuurt, in kelderruimtes van het monumentale pand Elisabeth Otter Kroll Stichting aan de Tweede Oosterparkstraat.  

De creatieven van Oost

Henny Reubsaet 

Toetsie Zwitserlood is directeur van de zeepfabriek. Trots laat ze me de ‘natte’ ruimte zien waar de zeep gemaakt wordt. Het is er vrij koud, maar waarschijnlijk zal het tijdens het zeep maken wel wat warmer worden. Zeker als er een pan op de kookplaat staat waarin de ingrediënten voor de zeep in vermengd worden. Maar anders dan industriële zeep mag de inhoud van de pan niet aan de kook worden gebracht.

‘Nee, wij gebruiken het koude proces om zeep te maken’, vertelt Toetsie. ‘De industriële ondernemingen laten hun oliën urenlang koken bij temperaturen van boven de 100 graden. Zo gaan de oliën kapot. Daarnaast kunnen ze de glycerine eruit halen. Die glycerine kunnen ze vervolgens duur verkopen voor andere cosmeticaproducten, een goed verdienmodel.’

‘Wij gebruiken verantwoord geteelde etherische oliën zoals eucalyptusolie en bijvoorbeeld cacaoboter, hennepzaadolie, olijfolie, sheaboter en kokosolie, onze basis-oliën, en die wil je niet kapotkoken want zo vernietig je de bijzondere kenmerken van een olie. Bijvoorbeeld de huidverzorgende kant ervan. Dan kun je net zo goed palmolie gebruiken of varkensvet. Wij zijn echt ambachtelijke zeepmakers, wij ‘sieden’ de zeep, zoals dat vroeger heette. Zieden is het roeren in de pan, en dat doen wij hier dan ook met onze zeep.’ 

Eurekamoment 
In de productieplaats zie ik dat ze meer ambachtelijk werk verricht hebben. De mallen waarin ze de vloeibare zeep gieten zijn duidelijk zelfgemaakt, evenals de kasten waar ze de uitgeharde zepen in bewaren.  Schattige sinaasappelkistjes die op elkaar zijn gestapeld. Dat ken ik nog uit mijn studententijd. Dan ligt de vraag naar de oorsprong van de Zeepfabriek voor de hand.

‘We bestaan sinds januari nu tien jaar. Een vriendin van mij die ook in de zorg werkte, liep al langer rond met het idee om een sociale onderneming te beginnen. Uit boosheid eigenlijk. Ze wilde een veilige werkplaats opzetten voor mensen die uit de psychiatrie kwamen of op een andere manier vastgelopen waren in hun leven.  Met een product met veel verschillende stappen in het maakproces. Waarbij iedereen iets kan bijdragen en waarmee je wel geld zou kunnen verdienen. Heel klassiek kreeg ze, in bad, haha, met een stukje zeep in haar hand, het idee om een zeepfabriek te beginnen 

Eed van Sieders/zieders 
‘Toen mijn vriendin hoorde dat ik ook na zeventien jaar jeugdzorg toe was aan iets nieuws, heeft ze mij gevraagd om te helpen haar plan uit te werken. Ik had meteen als voorstel dat we alleen met biologische ingrediënten zouden gaan werken. En weet je wat er nu zo leuk is? Tijdens onze plannenmakerij ontdekten we dat er een eed van Zeep-Sieders bestond uit 1535. Daarin schreven ze ook al dat er alleen met ‘goede en geen quade’ oliën gewerkt mocht worden!  

Zeep maken heeft in Amsterdam al een hele lange geschiedenis en ‘Amsterdamsche’ zeep was beroemd om zijn kwaliteit. ‘Het liefst wilden we dus meteen in een historisch pandje aan het werk op de Haarlemmerdijk, maar de binnenstad is gewoon onbetaalbaar. Toen we hier bedrijfsruimte te huur zagen, hebben we er meteen op gereageerd. Dit pand is in de jaren tachtig door krakers uiteindelijk van de sloop gered, en er zitten nog steeds woongroepen en kunstenaars in. Voor mij een droom die uitkwam, want ik woon om de hoek en vroeg me al twintig jaar af hoe het zou zijn om hier te wonen of te werken.’ 

Eerlijke zeep 
‘In het begin hebben we veel van onze informatie over zeepmaken op zeepfora in Amerika via internet kunnen krijgen. Het was nog echt pionieren. Maar de tijd was rijp in Nederland voor verantwoorde zepen.  Wij leerden van Evelien van Werfzeep uit Utrecht dat het echt mogelijk is om een mooie zeep op de markt te brengen die gemaakt is van eerlijk en verantwoorde oliën. Het grote probleem is wel dat wij onze zepen voor acht euro in de markt zetten, terwijl je eeuwig de concurrentie hebt van een industrieel zeepje uit de supermarkt dat er voor tachtig cent ligt en dat een fractie daarvan aan kostprijs heeft.‘

‘Wij kiezen bewust voor plantaardig en verantwoorde teelt, zodat de boeren en boerinnen die het werk doen ook iets hebben aan de verkoop, en de biodiversiteit ondersteund wordt. Naast onze zepen hebben we de laatste vijf jaar ook shampoobars gemaakt. Weer terug naar het blok en weg van de vloeibare douchegels en shampoos.’

Vrijwilligers 
‘Tijdens een productie- en inpakmiddag zijn meestal met zijn tweeën of soms drieën. Het team bestaat uit maximaal zes actieve vrijwilligers, de wolk eromheen wel een stuk of dertig door de jaren heen. Die interactie met mensen vind ik nog altijd het leukste van de fabriek. Het zijn allemaal vrijwilligers, die uiteenlopende redenen hebben om bij ons te komen werken. Voor sommigen is het een reden om weer hun huis uit te gaan, een oefenplek om weer werkritme te krijgen. Maar er zijn ook wel mensen gekomen die mee kwamen lopen om te kijken hoe deze sociale onderneming werkt. En waar zij zelf naartoe willen werken in het werkende leven. Of middelbare scholieren die in het kader van hun maatschappelijke stage twee weken komen meewerken in het atelier en op de markten waar we onze zepen verkopen.’ 

‘Een ander onderdeel is het werken in de zeepkeuken. Je moet heel nauwgezet kunnen werken om zeep te maken, het valt onder cosmetica en is aan regels gebonden. Santiago is al jaren mijn hoofdzeepzieder. Alle oliën en kruiden moeten op de gram worden afgewogen. De ph-waarde checken waar de zeep aan moet voldoen binnen je recept voor hij verkocht mag worden. Verder is het heel fysiek werk, roeren en tillen. Kijk, dit zijn onze mooie labels. Gemaakt door de drukkerij van de Regenboog. Als sociale onderneming moet je ook met andere sociale ondernemingen samenwerken vind ik.’    

Scoop 
Dan wordt er gebeld. Duidelijk iemand die weet dat de zeepfabriek op nummer 210 is gevestigd, maar dat je moet aanbellen bij nummer 208… Toetsie wordt er een beetje door overvallen, oh, is het al zo laat? Ex-vrijwilligster Monique zou nog even langskomen vanmiddag.  

‘Sorry, oost-online is er nog en ik ben nog maar in het jaar 1535 toen de zepen van Amsterdam al faam hadden gemaakt’, vertelt ze lachend aan Monique, ‘maar nu jij er bent kun je misschien mijn verhaal inkleuren en vertellen waarom je vrijwilliger bent geworden.’  

Gedrieën gaan we naar de naastgelegen ‘droge’ ruimte waar de zepen worden ingepakt en waar een warm kopje thee op ons wacht. Monique was net gepensioneerd toen ze een paar jaar geleden de Amsterdamsche Zeepfabriek op tv zag. Een VPRO-documentaire over een mogelijk duurzaam, verantwoord, ambachtelijk antwoord op de Action, de winkel Re-Action. Met dus een item over de Zeepfabriek. Monique had zelf weleens thuis zeep gemaakt ‘Ik ben een echte aanknutselaar’ en was meteen geïnteresseerd. Ze heeft zich aangemeld bij Toetsie en daarna heel wat middagen hier aan de inpaktafel doorgebracht. Maar nu komt ze voor iets heel anders en ik mag het opschrijven als ‘scoop’.   

‘Toen ik in Frankrijk op vakantie was, zag ik dat er op een markt handgemaakte zakjes verkocht werden, om zeep in op te bergen na het wassen. Toen moest ik natuurlijk meteen aan de zeepfabriek denken, dat zou een leuk bijpassend product zijn om te verkopen. Maar natuurlijk niet met zo’n plastic binnenkant zoals zij hadden gemaakt. Ik heb nu allemaal zeepzakjes genaaid van ecotextiel, textiel met een wax gemaakt uit soja. Voel maar. Ook als je kampeert of op reis bent kun je je gebruikte zeep daarin goed meenemen.’ 

Ambachtelijke markten 
Toetsie neemt de doos met zeepzakjes glunderend in ontvangst. Deze handgemaakte eco-zeepzakjes passen prima op haar markttafel op de ambachtelijke markten die ze bezoekt. ‘Van mijn markttafel probeer ik ook een sociale hub te maken’, vertelt ze afsluitend, ‘Ik sta toch al op die markten, dus soms zal je zien dat ik ook spellen verkoop of zonnebrand, en zeepbakjes. Spullen die ook met liefde gemaakt zijn. Zo zorg ik behalve via mijn bed & breakfast Casa Vrolik ook via de Zeepfabriek een beetje voor anderen, de liefde voor zorg krijg je er bij mij toch niet meer uit.’ 

Check www.amsterdamschezeepfabriek.nl   

Zondag 27 april is er weer een pure markt in Park Frankendael